Τα βάρη της γεωπολιτικής και ανθρώπινες επιλογές
ήταν αρνητική. Οι προτάσεις αυτές θα επαναληφθούν άλλες δύο φορές από τον Δημ. Καθενιώτη που είχε αποσταλεί στην περιοχή από την ελληνική κυβέρνηση. Θα συναντήσουν και αυτές την αρνητική απάντηση της βρετανικής κυβέρνησης, την οποία εισηγήθηκε ο Βρετανός αρμοστής στο Βατούμι Γουόρντροπ (Wardrop).
Μετά την απόβαση του Κεμάλ, στις 19 Μαΐου 1919 στη Σαμψούντα, το κλίμα άρχισε να γίνεται και πάλι βαρύ για τους Ελληνες. Οι συγκρούσεις πολλαπλασιάστηκαν. Ο Θ. Πετιμεζάς, εκπρόσωπος του ελληνικού Ερυθρού Σταυρού, έγραφε στον Ελληνα αρμοστή στην Κωνσταντινούπολη ότι οι παλιννοστούντες στον Πόντο από τη Ρωσία κινδύνευαν άμεσα να σφαγιαστούν άοπλοι από τους φανατισμένους τουρκικούς πληθυσμούς, οι οποίοι διαρκώς εξοπλίζονταν από την τουρκική κυβέρνηση και είχαν καταστήσει απροσπέλαστη την ενδοχώρα.
Το αντάρτικο κίνημα εμφανιζόταν ως ο μόνος εγγυητής της ασφάλειας των ελληνικών πληθυσμών. Κύρια βάση στήριξής του παρέμειναν οι ελληνικές κοινότητες της Ρωσίας και του Καυκάσου. Οι Πόντιοι αντάρτες ζήτησαν επίσης ενίσχυση και από την Ελλάδα. Οι εκκλήσεις τους όμως για στρατιωτική βοήθεια έμειναν αναπάντητες από την ελληνική κυβέρνηση.
Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν τους Ποντίους στη διερεύνηση των πιθανοτήτων συμμαχίας με τα κινήματα της περιοχής. Ο Χρύσανθος, εκπροσωπώντας τις ποντιακές οργανώσεις, πήγε πρώτα στην Τιφλίδα για συνομιλίες με τους Γεωργιανούς ηγέτες και κατόπιν στην αρμενική πρωτεύουσα Εριβάν. Εκεί, από τις 10 έως τις 16 Ιανουαρίου 1920, πήρε μέρος σε συνδιάσκεψη με την αρμενική κυβέρνηση. Η γραμμή της ελληνικής κυβέρνησης ήταν να επιδιωχθεί πάση θυσία συμφωνία με τους Αρμενίους. Τα δύο μέρη κατέληξαν σε συμφωνία, η οποία υπεγράφη από τον Αρμένιο πρωθυπουργό Χατισιάν και τον μητροπολίτη Χρύσανθο.
Η πρόταση για δημιουργία Ποντιακής Δημοκρατίας. Η ανάπτυξη του κεμαλικού κινήματος θα οδηγήσει
αστών κατοίκων από την Τραπεζούντα. Ο µητροπολίτης Χρύσανθος τον Μάρτιο του 1916 ανέλαβε και την πολιτική εξουσία στην περιοχή. Το φροντιστήριο και ο ναός του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης. Το σχέδιο για ίδρυση της «∆ηµοκρατίας του Πόντου» δεν ευοδώθηκε.
τον Ελευθέριο Βενιζέλο σε σύνταξη ενός τολμηρού υπομνήματος προς τον Λόιδ Τζορτζ στις 5 Οκτωβρίου του 1920, ώστε να ληφθούν από κοινού στρατιωτικά μέτρα. Επιπλέον, ζητείται η οριστική εκδίωξη των Τούρκων από την Κωνσταντινούπολη και η δημιουργία ενός νέου κράτους στον Πόντο από τους Ελληνες γηγενείς, στο οποίο θα επέστρεφαν και όσοι είχαν εκδιωχθεί και εγκατασταθεί στη νότια Ρωσία. Ο Πόντος θα περιλάμβανε το βιλαέτι της Τραπεζούντας, εκτός του Σαντζακίου του Λαζιστάν, καθώς και τα αντίστοιχα της Σινώπης, της Αμάσειας, της Τοκάτης και του Καραχισάρ. Παράλληλα, προετοιμάζονταν στην Αθήνα στρατιωτικά τμήματα από Πόντιους εθελοντές, προκειμένου να αποσταλούν στον Πόντο ως πρόπλασμα τοπικού ελληνικού στρατού.
Με το υπόμνημα αυτό ο Βενιζέλος μετακύλιε το βάρος εφαρμογής της Συνθήκης των Σεβρών από τους ελληνικούς ώμους στους Συμμάχους. Η πρόταση για αναθεώρηση της Συνθήκης εις βάρος των Τούρκων με τη δημιουργία δύο νέων κρατών, του Πόντου και της Κωνσταντινούπολης, αρχικά δημιούργησε αμηχανία στο βρετανικό επιτελείο. Ο Κων. Σβολόπουλος εκτιμά ότι «μοιραία πλέον διαφαινόταν η πιθανότητα να υιοθετηθούν, κατά βάση, οι ριζοσπαστικές θέσεις του Ελευθερίου Βενιζέλου: αναθεώρηση συνομολογημένων διατάξεων της συνθήκης εις βάρος της Τουρκίας, συνέχιση και επέκταση των πολεμικών επιχειρήσεων».
Ο αστάθμητος παράγοντας που άλλαξε εντελώς τις συνθήκες ήταν το αποτέλεσμα των εκλογών του Νοεμβρίου του 1920 και η επαναφορά των
παλαιών φιλογερμανών στην εξουσία. Η ανερμάτιστη πολιτική των νέων ηγητόρων μετέτρεψε μια κοινή συμμαχική προσπάθεια για τη διαμόρφωση ενός μεταοθωμανικού κόσμου σε αποκλειστικά ελληνοτουρκικό πόλεμο. Το πρώτο θύμα της αλλαγής αυτής ήταν ο Πόντος, για τον οποίο δεν υπήρχε καμία απολύτως άποψη. Εδωσε την ευκαιρία στους Ιταλούς και στους Γάλλους να αποστασιοποιηθούν από τις συμμαχικές υποχρεώσεις και να προσεγγίσουν τον Μουσταφά Κεμάλ. Παράλληλα, άρχισαν την υπονόμευση της Συνθήκης των Σεβρών.
Η αρχή του οριστικού τέλους για τον Πόντο θα έρθει τον Φεβρουάριο του 1921 στη συνδιάσκεψη του Λονδίνου για την αναθεώρηση της Συνθήκης των Σεβρών. Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Δημήτριος Γούναρης αντιλαμβανόμενος με μεγάλη καθυστέρηση το τεράστιο πολιτικό αλλά και ανθρωπιστικό κόστος που θα είχε μια τέτοια αναθεώρηση, υποσχέθηκε την καταπολέμηση του κεμαλικού κινήματος με στρατιωτικά μέσα, στα οποία συμπεριλαμβανόταν και η αποστολή ελληνικού στρατού στον Πόντο. Φυσικά δεν υπήρχε κανένα σχέδιο για κάτι τέτοιο. Ομως η δημόσια ανακοίνωση των προθέσεων και η δημοσίευση αντίστοιχων σχεδίων για τον Πόντο στον αθηναϊκό Τύπο προκάλεσαν την αντίδραση των κεμαλικών. Φοβούμενοι την υλοποίηση ενός τέτοιου σχεδίου άρχισαν τη δεύτερη φάση της μαζικής εκκαθάρισης του ελληνικού πληθυσμού με μαζικές εκτοπίσεις ενδότερα και την καταστροφή των ελληνικών χωριών.
Οπότε η απάντηση στο ερώτημα «Ηταν αναπόφευκτη η καταστροφή του ποντιακού ελληνισμού;» είναι αρνητική. Η καταστροφή του υπήρξε απόρροια της ανικανότητας των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων των Αθηνών να σταθμίσουν ρεαλιστικά τις συνθήκες. Αυτή η ανικανότητα θα οδηγήσει στη Μικρασιατική Καταστροφή, της οποίας το πρώτο τραγικό μέρος θα είναι ο Πόντος.
Οι ιστορικοί εμφανίζονται πάντοτε δύσθυμοι απέναντι σε σκέψεις περί «αναπόφευκτου» στην πορεία των ανθρώπινων υποθέσεων. Τούτο, μεταξύ άλλων, επειδή η απάντηση σε τέτοιου είδους ερωτήματα εμπεριέχει την εξέταση υποθετικών σεναρίων – θα πρέπει να απαντήσεις στο τι θα «μπορούσε» να συμβεί εάν τα πράγματα είχαν εξελιχθεί διαφορετικά. Ετσι, στη συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, οι ιστορικοί αποφεύγουν να χαρακτηρίσουν ένα ιστορικό φαινόμενο ως αναπόφευκτο, εκτός εάν πρόκειται για περίπτωση ιδιαίτερα προφανή.
Από πρώτη ματιά, ωστόσο, η θέση περί του αναπόφευκτου της καταστροφής του ποντιακού ελληνισμού φαίνεται υποστηρίξιμη. Αποκομμένος γεωγραφικά από τις άλλες ελληνικές κοινότητες, ο ποντιακός ελληνισμός εμφανίζεται να διέθετε πολύ μικρές δυνατότητες επιβίωσης. Η περίοδος της αυτοκρατορικής διακυβέρνησης στην ευρύτερη περιοχή όδευε προς το τέλος της, και ανέτειλε η εποχή των εθνών-κρατών, ενώ οι Νεότουρκοι, μετά τις τραυματικές για το τουρκικό έθνος εμπειρίες των Βαλκανικών Πολέμων, επιδίωκαν μια σκληρή εθνοκάθαρση. Το γεγονός της επί μακρούς αιώνες επιβίωσης του ποντιακού ελληνισμού στην εστία του, παρά την απόστασή του από τα άλλα τμήματα του ελληνικού κόσμου, θα μπορούσε να εξηγηθεί λόγω του ότι στην περίπτωσή του συνέτρεχαν διάφοροι παράγοντες: το αυτοκρατορικό (επομένως, εξ ορισμού πολυεθνικό) πλαίσιο της διακυβέρνησης στην ευρύτερη περιοχή, η γεωγραφική διαμόρφωση του Πόντου και ιδίως το μεγάλο φράγμα που δημιουργούσαν οι οροσειρές του και το οποίο επέτρεπε τη σχετική απομόνωση ή/και αυτονόμηση (όχι θεσμικά αλλά πάντως σε πρακτικό επίπεδο) των Ελλήνων της περιοχής από το ευρύτερο σύνολο της Μικράς Ασίας. Ωστόσο και ο παράγοντας της σχετικής γεωγραφικής απομόνωσης έμελλε να περάσει σε δεύτερη μοίρα στον 20ό αιώνα, όταν η άνοδος του έθνους-κράτους και η εξέλιξη της τεχνολογίας μείωναν τις δυνατότητες να διατηρηθεί αυτή η αποκοπή από τη μικρασιατική ενδοχώρα. Τέλος, ήταν αδύνατον να σχεδιαστεί ένα ελληνικό ποντιακό κράτος, τόσο λόγω της γεωπολιτικής θέσης του, αλλά κυρίως επειδή δεν υπήρχε ελληνική πλειοψηφία πληθυσμού στην περιοχή. Μια τέτοια διαπίστωση περί του αναπόφευκτου της καταστροφής της συγκεκριμένης κοινότητας, θα φαινόταν σε πολλούς ως μια εκδήλωση σκληρής Realpolitik, αλλά θα διέθετε σοβαρή αναλυτική βάση.
Παρ' όλα αυτά, θεωρώ ότι η άποψη του αναπόφευκτου δεν θα πρέπει να γίνει αποδεκτή. Η επιβίωση του ποντιακού ελληνισμού θα ήταν υπόθεση πολύ δύσκολη στη νέα εποχή· αδύνατη όμως όχι. Η κοινότητα μπορούσε να επιβιώσει σε διάφορα σενάρια – απλώς αυτά δεν εκπληρώθηκαν. Πρώτον, η καταστροφή της έγινε πολύ περισσότερο πιθανή από τη στιγμή που η Ρωσία ηττήθηκε στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο: η ρωσική ήττα αφαίρεσε από την ποντιακή εξίσωση τον ισχυρότερο και πιο κοντινό προστάτη της κοινότητας αυτής, ενώ προκάλεσε το ακόμη μεγαλύτερο μένος της τουρκικής ελίτ, που είχε δει την κοινότητα να συντάσσεται με τους Ρώσους. Δεύτερον, ο ποντιακός ελληνισμός, κατά τη γνώμη του γράφοντος, μπορούσε να επιβιώσει σε περίπτωση που είχε
ΕΥΑΝΘΗ ΧΑΤΖΗΒΑΣΙΛΕΙΟΥ*
γίνει δυνατή η εφαρμογή της Συνθήκης των Σεβρών.
Ο Βενιζέλος γνώριζε ότι δεν ήταν ορθολογική επιλογή η στρατιωτική δράση της Ελλάδας στον Πόντο. Ο ελληνικός στρατός δεν μπορούσε να έχει χερσαία πρόσβαση εκεί – σε απόσταση πάνω από 900 χιλιόμετρα από το Ουσάκ όπου βρίσκονταν οι προωθημένες θέσεις του το 1920. Η δε μεταφορά μικρών δυνάμεων εκεί διά θαλάσσης ήταν κάτι που επίσης δύσκολα θα αποφάσιζε ο Βενιζέλος: αυτές θα αποδεικνύονταν ανεπαρκείς και θα δημιουργούσαν ανάγκες διαρκούς ενίσχυσής τους, τη στιγμή που έμενε ανοικτό (ή δυνητικά ανοικτό) το αποφασιστικής σημασίας μέτωπο της Ιωνίας. Ο Βενιζέλος δεν θα διασπούσε τις δυνάμεις του. Για να είμαστε πιο ακριβείς: ήταν δυνατή η ελληνική στρατιωτική δράση στον Πόντο, όχι όμως μια στρατιωτική νίκη εκεί.
Ωστόσο, στον σχεδιασμό του Βενιζέλου ο Πόντος εντασσόταν με έναν τρόπο περισσότερο λειτουργικό. Ο Βενιζέλος θεωρούσε ότι εάν η Ελλάδα κατάφερνε να εφαρμόσει τη Συνθήκη των Σεβρών, εξασφαλίζοντας την Ανατολική Θράκη και τη Ζώνη της Σμύρνης, θα είχε εδραιωθεί ως περιφερειακή δύναμη, η οποία θα διέθετε πολύ αναβαθμισμένες δυνατότητες να προστατεύσει και εκείνες τις κοινότητες που δεν θα εντάσσονταν τελικά στο ελληνικό κράτος. Ειδικά δε για τους Ελληνες Ποντίους, προέβλεπε την ένταξή τους σε ένα διευρυμένο αρμενικό κράτος, το οποίο εξ ορισμού θα είχε συμφέροντα συμβατά με τα ελληνικά. Η ιδέα μιας ποντοαρμενικής «ομοσπονδίας» (δηλαδή μιας συνδιοίκησης του κράτους αυτού από Ελληνες και Αρμενίους) αποδείχθηκε υπερβολικά αισιόδοξη, αλλά πάντως η ένταξη
Η καταστροφή του ποντιακού ελληνισμού υπήρξε απόρροια της ανικανότητας των μετανοεμβριανών κυβερνήσεων των Αθηνών να σταθμίσουν ρεαλιστικά την κατάσταση.
Η επιβίωση των Ποντίων θα ήταν υπόθεση πολύ δύσκολη στη νέα εποχή· αδύνατη όμως όχι. Η κοινότητα μπορούσε να επιβιώσει σε διάφορα σενάρια – απλώς αυτά δεν εκπληρώθηκαν.
του Πόντου στο αρμενικό κράτος και η αναβάθμιση της γεωπολιτικής θέσης της Ελλάδας συγκροτούσαν το ευνοϊκό πλαίσιο που θα επέτρεπε την επιβίωση της κοινότητας.
Το πρόβλημα επομένως ήταν ότι η Ελλάδα δεν κατάφερε να εφαρμόσει τη Συνθήκη των Σεβρών. Ο Βενιζέλος έχασε τις εκλογές τον Νοέμβριο του 1920 και λίγο μετά οι κεμαλικοί και οι Σοβιετικοί κατέστρεφαν από κοινού και διαμέλιζαν το αρμενικό κράτος. Αλλά το πιο καταλυτικό στοιχείο ήταν η ήττα των ελληνικών όπλων στη Μικρά Ασία, και μάλιστα ο συντριπτικός τρόπος με τον οποίο αυτή επήλθε –μετά την εκλογική ήττα του Βενιζέλου και εν μέρει εξαιτίας της– το 1922. Τότε η καταστροφή του ποντιακού ελληνισμού έγινε μια ανεπίστρεπτη διαδικασία.
Ετσι όμως –θα αντιτείνει ο προσεκτικός αναγνώστης– το ερώτημα μετατίθεται στο εάν η ήττα της Ελλάδας στη Μικρά Ασία ήταν αναπόφευκτη: πάλι σε ανάλογο δίλημμα οδηγούμαστε. Αλλά ίσως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Δεν ήταν εύκολη υπόθεση η επιβίωση των Ποντίων στην πατρίδα τους. Ωστόσο, ο σχεδιασμός του Βενιζέλου προσέφερε μια τέτοια προοπτική. Ο γράφων δεν θεωρεί ότι η ήττα ήταν σε κάθε περίπτωση αναπόφευκτη – τουλάχιστον, όχι έτσι όπως επήλθε. Πιο «σαφή» θέση έναντι του ερωτήματος του αναπόφευκτου, δεν νομίζω ότι ο ιστορικός είναι σε θέση να λάβει.