Aγκάλιασε το σκοτάδι και το φως της Ελλάδας
Η καθηγήτρια του Μπέρκλεϊ Χριστίνα Φίλιου μιλάει στην «Κ» για το νέο πρόγραμμα υποτροφιών «Νίκος Καζαντζάκης»
ΜΑΡΩ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΟΥ Είναι τρίτης γενιάς Ελληνοαμερικανίδα, με ρίζες από την Κωνσταντινούπολη, την Ανατολική Θράκη και τη Σιάτιστα της Μακεδονίας και μεγάλωσε έξω από τη Βοστώνη, σε μια μεγάλη ελληνική κοινότητα. Οι τέσσερις παππούδες της έφθασαν στις ΗΠΑ μεταξύ 1912 και 1920, όλοι πρόσφυγες.
Η καθηγήτρια Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Μπέρκλεϊ, Χριστίνα Φίλιου, διευθύντρια των πανεπιστημιακών προγραμμάτων νεοελληνικών και οθωμανικών - τουρκικών σπουδών, προσηνής στην επικοινωνία, ενθουσιώδης για την Ελλάδα, παθιασμένη με το αντικείμενό της –ειδικεύεται στην πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική Ιστορία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, της Τουρκίας και της Ελλάδας ως εκφάνσεις του μεταοθωμανικού κόσμου –, δέχθηκε με προθυμία να μιλήσουμε, αν και η ημέρα της ήταν ήδη φορτωμένη.
Εκτός των ακαδημαϊκών και συγγραφικών υποχρεώσεών της, είναι πολυάσχολη για έναν ακόμη λόγο: τη δωρεά του ενός εκατομμυρίου δολαρίων από το Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών (The Modern Greek Studies Foundation) με την επιμέλεια του προέδρου του, Κρις Κάνιος, προς το πρόγραμμα νεοελληνικών σπουδών του πανεπιστημίου, με στόχο την ίδρυση του Nikos Kazantzakis Visiting Scholar Program, που θα ξεκινήσει επίσημα το 2023.
Το κληροδότημα και το πρόγραμμα, όπως λέει η ίδια, θα διευρύνουν την κληρονομιά του Νίκου Καζαντζάκη, θα προσελκύσουν νέο κοινό και θα αναθερμάνουν το ενδιαφέρον στην παγκόσμια σκηνή, όχι μόνο για τον Κρητικό συγγραφέα, αλλά ευρύτερα για τα νέα ελληνικά, την Ιστορία, τη λογοτεχνία και τον σύγχρονο ελληνικό πολιτισμό.
Με περηφάνια μπορώ να πω ότι έχουμε έναν μεγάλο αριθμό μαθητών που είναι εγγεγραμμένοι σε μαθήματα νεοελληνικής γλώσσας.
Καζαντζάκης και ΗΠΑ
Η συνάντησή της με το έργο του Καζαντζάκη έγινε σε μικρή ηλικία, όταν είδε τα βιβλία του σε αγγλική μετάφραση στην οικογενειακή βιβλιοθήκη. Δεν ισχύει όμως το ίδιο για τους περισσότερους της γενιάς της. «Νομίζω ότι μπορούμε να πούμε με σιγουριά ότι ελάχιστοι Αμερικανοί
μπόρεσε να περιγράψει συνολικά την ελληνική ταυτότητα», λέει η κ. Φίλιου.
που δεν έχουν σχέση με την Ελλάδα και είναι κάτω των 60 ετών γνωρίζουν για τον Καζαντζάκη», μας λέει.
Ενθουσιάστηκε, λοιπόν, με την επιθυμία του ιδρύματος να τον τιμήσουν, καθώς υπήρξε ένας από τους πιο παραγωγικούς Ελληνες πεζογράφους του 20ού αιώνα και το έργο του ήταν περισσότερο γνωστό εκτός ελληνικών συνόρων σε σχέση με άλλους Ελληνες πεζογράφους, κυρίως, όπως λέει, χάρη στον κινηματογράφο. «Ο χαρακτήρας του Αλέξη Ζορμπά έγινε στο μυαλό μιας παλαιότερης γενιάς Αμερικανών σχεδόν με τη γυναίκα του Ελένη, η οποία μετά τον θάνατό του αποφάσισε να ιδρύσει έναν εκδοτικό οίκο που θα εξέδιδε την εργογραφία του.
μια καρικατούρα των Ελλήνων», σχολιάζει. «Ομως, το σημαντικό είναι ότι ο Καζαντζάκης μπόρεσε να περιγράψει συνολικά την ελληνική ταυτότητα –από την
όμορφη έως την άσχημη πλευρά της– και να δείξει πως όλα ήταν μέρος της ανθρώπινης εμπειρίας», προσθέτει. «Ενας αληθινός ανθρωπιστής, που μπόρεσε να
αγκαλιάσει τόσο το σκοτάδι όσο και το φως της σύγχρονης Ελλάδας. Αποτελεί παράδειγμα κριτικής έρευνας για το πρόσφατο ελληνικό παρελθόν και ίσως για τις συγκρούσεις στην ελληνική κοινωνία, η μελέτη των οποίων θα μας οδηγήσει σε πιο βαθιές γνώσεις για την Ελλάδα».
Τη ρωτάμε αν υπάρχει ενδιαφέρον από τους νέους ερευνητές για τον τομέα των νεοελληνικών σπουδών. «Με περηφάνια μπορώ να πω ότι έχουμε έναν μεγάλο αριθμό μαθητών που είναι εγγεγραμμένοι σε μαθήματα νεοελληνικής γλώσσας εδώ στο Μπέρκλεϊ, στα ελληνικά του πρώτου έτους έχουμε συχνά περισσότερους από 20 μαθητές, αριθμός εξαιρετικά μεγάλος για μια γλώσσα που δεν διδάσκεται συχνά», απαντάει.
Το Μπέρκλεϊ έχει προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς φοιτητές σε ερευνητικά προγράμματα τα οποία σχετίζονται με τη σύγχρονη Ελλάδα, ενώ το φετινό καλοκαίρι Τούρκοι φοιτητές σπούδασαν στην Κρήτη χάρη σε υποτροφίες που δόθηκαν στο πανεπιστήμιο από φορείς και ιδρύματα, όπως το Ιδρυμα Νεοελληνικών Σπουδών, το Elios Foundation κ.ά.
«Πιστεύω ότι το να φέρουμε Τούρκους φοιτητές στην Ελλάδα και να διευκολύνουμε τη μελέτη της ελληνικής γλώσσας και της ελληνικής Ιστορίας και πολιτικής είναι ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε για να προωθήσουμε την κατανόηση και να αλλάξουμε την τρέχουσα κατάσταση μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας», υπογραμμίζει. «Καθώς κτίζουμε το πρόγραμμα, προσθέτουμε μαθήματα που ενσωματώνουν ελληνικά θέματα σε ευρύτερα θέματα της Μέσης Ανατολής, της Ευρώπης και της Μεσογείου, δημιουργώντας ευκαιρίες για σπουδαστές του Μπέρκλεϊ να φοιτήσουν στην Ελλάδα».
Η Χριστίνα Φίλιου έμαθε τις πρώτες ελληνικές λέξεις στα 17 της χρόνια και προσέγγισε τη γλώσσα κατά το ήμισυ, όπως λέει, ως ξένη. Τα ενδιαφέροντά της για την πολιτιστική πολιτική, για τις εμπειρίες των Μικρασιατών προσφύγων στην ελληνική πολιτική, γέννησαν μέσα της ερωτήματα
σχετικά με το οθωμανικό παρελθόν των Ελλήνων και την καταγωγή, τόσο του ελληνικού όσο και του τουρκικού έθνους κράτους στην ύστερη οθωμανική αυτοκρατορία. Συνέχισε να τελειοποιεί τα ελληνικά της και έμαθε τα σύγχρονα και οθωμανικά τουρκικά. «Στην πορεία της καριέρας μου έχω μελετήσει εντός της οθωμανικής Ιστορίας όλα τα επίπεδα σύνδεσης, τις συγκρούσεις, τους παραλληλισμούς, μεταξύ του ελληνικού και του τουρκικού έθνους - κράτους», τονίζει.
Ακαδημαϊκός διάλογος
Εκανε το διδακτορικό της στο Πρίνστον, το οποίο τότε ήταν το μόνο μέρος στις ΗΠΑ για να μελετήσει την ελληνική γλώσσα και την οθωμανική - τουρκική και έγραψε τη διατριβή της –και το πρώτο της βιβλίο– σχετικά με τον ρόλο της ελίτ των Φαναριωτών στην οθωμανική διακυβέρνηση κατά την Ελληνική Επανάσταση («Biography of an Empire: Governing Ottomans in an Age of Revolution»), που κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Αλεξάνδρεια». Ως μέλος της αμερικανικής πανεπιστημιακής κοινότητας δίδαξε για τη Μέση Ανατολή, τη Μεσόγειο, τα Βαλκάνια και την οθωμανική - τουρκική Ιστορία, συμπεριλαμβάνοντας πάντοτε με κάποιον τρόπο την Ελλάδα.
«Νομίζω, λοιπόν, ότι είναι σαφές για ποιον λόγο επιδίωξα να ιδρύσω στο Μπέρκλεϊ δύο προγράμματα σε διάλογο μεταξύ τους: το νεοελληνικών - ελληνικών σπουδών από τη μία και το οθωμανικών - τουρκικών σπουδών από την άλλη. Ηθελα να δημιουργήσω ένα πεδίο εντός του οποίου μπορούμε να θέσουμε νέες ερωτήσεις σχετικά με την ελληνική Ιστορία και τον πολιτισμό και να αντλήσουμε καινούργιες γνώσεις για τις συγκρούσεις με την οθωμανική και την τουρκική Ιστορία και πολιτισμό. Πιστεύω ότι αυτή είναι η καλύτερη στρατηγική για να ανακινήσουμε το ενδιαφέρον του ακαδημαϊκού χώρου των ΗΠΑ και, πέραν αυτού, να κάνουμε την Ελλάδα και τη συναρπαστική Ιστορία της ενδιαφέρουσα για μια νέα γενιά φοιτητών και ένα πολύ ευρύτερο αναγνωστικό κοινό».