Σπάνιο χειρόγραφο του 12ου αιώνα ταξιδεύει στη Θεσσαλονίκη
ΓΙΩΤΑΣ ΜΥΡΤΣΙΩΤΗ «Εισί δε δη γράμματα της χειρός αυτού εκείνου». Αυτό το τόσο μικρό αλλά σημαντικό σχόλιο, που ταυτοποιεί τον συγγραφέα, καθιστά το σπάνιο χειρόγραφο του 12ου αιώνα «Παρεκβολαί εις την Ομήρου Οδύσσειαν» τόσο πολύτιμο για την πόλη της Θεσσαλονίκης, όπου είτε γράφτηκε, είτε τουλάχιστον ολοκληρώθηκε και αναθεωρήθηκε, στην τελευταία φάση του βίου του λογίου αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Ευσταθίου.
«Είναι σαν να μπορούμε να αγγίξουμε το καλάμι του, ένα κομμάτι της λογοτεχνικής κληρονομιάς της Ευρώπης που γεννήθηκε στην Πόλη και στη Μακεδονία». Ο Φιλιπομαρία Ποντάνι, καθηγητής Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Ca' Foscari της Βενετίας, μελετητής του Ευσταθίου, δεν είχε καμία αμφιβολία για τη συγκίνηση και το δέος που θα ένιωθαν οι Θεσσαλονικείς αντικρίζοντας το βυζαντινό χειρόγραφο, που βρίσκεται από προχθές στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Δέος, γιατί το μνημειώδες υπόμνημα σχολίων πάνω στην «Οδύσσεια», που γράφτηκε από τον λόγιο Ευστάθιο για να διδάξει Ομηρο τον 12ο αιώνα, επέστρεψε, έστω για λίγο, στην πόλη όπου αναμφίβολα
πήρε την τελευταία του μορφή, πριν από το 1192. Ο σπάνιος βυζαντινός κώδικας Marcianus Graecus 460, ένα από τα δύο αυτόγραφα των «Παρεκβολών» που διατηρούνται παγκοσμίως (το άλλο βρίσκεται σήμερα στο Παρίσι), βγήκε για πρώτη φορά από τη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, όπου φυλάσσεται από τον 15ο αιώνα, για να φιλοξενηθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης, δίπλα στο αρχαιότερο βιβλίο της Ευρώπης, τον πάπυρο του Δερβενίου, του 4ου αι. π.Χ. «Τα δύο μοναδικά έργα συνομιλούν σε μια περιοδική έκθεση, καρπό συνεργασίας του μουσείου και του Δήμου Θεσσαλονίκης, που συνδέει το Βυζάντιο με την αρχαιότητα, καταδεικνύοντας, όπως λέει η διευθύντρια του μουσείου Αγγελική Κουκουβού, «τη μακρά λόγια παράδοση στην περιοχή της Θεσσαλονίκης».
Οι «Παρεκβολαί» του Ευσταθίου, «παρ' όλο που γράφτηκαν πριν από 900 χρόνια, αποτελούν Το χειρόγραφο
έως σήμερα το πιο εκτενές και το πιο λεπτομερές υπόμνημα στον Ομηρο από έναν και μόνο συγγραφέα, ένα πρότυπο πραγματείας σε όλη την ευρωπαϊκή λόγια παράδοση», εξηγεί ο κ. Ποντάνι, που έχει την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης, μαζί με τον καθηγητή του ΑΠΘ και πρόεδρο της Ακαδημίας Αθηνών, Αντώνη Ρεγκάκο. «Δεν πρόκειται μόνο για ένα αριστούργημα της βυζαντινής φιλολογικής δραστηριότητας
πάνω στα αρχαία κείμενα, αλλά και για έναν μνημειώδη θησαυρό πληροφοριών, παραπομπών και παρατηρήσεων, οι οποίες χρησιμοποιούνταν από τον Ευστάθιο στα δικά του, υψηλού επιπέδου, μαθήματα», προσθέτει.
Κορυφαίος «μαΐστωρ των ρητόρων» στην Πατριαρχική Σχολή της Κωνσταντινούπολης και πολυγραφότατος συγγραφέας, ο Ευστάθιος άφησε ανεξίτηλο το στίγμα του στους λόγιους κύκλους
της Κομνήνειας περιόδου. Οι «Παρεκβολαί» σώθηκαν, πιθανότατα, μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Οθωμανούς. «Τα γράμματα είναι του Ευσταθίου», όπως γράφει και υπογράφει στην πρώτη σελίδα του χειρογράφου ο καρδινάλιος Βησσαρίων, κληρικός και βιβλιόφιλος του 15ου αιώνα, «Ελλην το γένος», όπως σημείωνε ο ίδιος στα βιβλία της συλλογής του, την οποία κληροδότησε στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία της Βενετίας. Για τον Ιταλό επιστήμονα, η πολιτιστική αξία του κώδικα βρίσκεται στην περίπλοκη και εντυπωσιακή μέθοδο εργασίας του συγγραφέα, «ο οποίος συγκέντρωσε με καθαρά εγκυκλοπαιδικό πνεύμα αναρίθμητα στοιχεία, που μερικές φορές μόνο επιφανειακά συνδέονται με το ποιητικό κείμενο». Αποτελούσαν, ωστόσο, μας λέει ο κ. Ποντάνι, την αφορμή για παραπομπές σε γεωγραφικά, ιστορικά ή άλλου είδους στοιχεία του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, από συγγραφείς και κείμενα που πλέον έχουν χαθεί.
Αυτή η εγκυκλοπαιδική προσέγγιση βρίσκεται πολύ μακριά από την εξηγητική, σαφώς αλληγορικού χαρακτήρα, προσέγγιση του παπύρου του Δερβενίου, σημειώνουν οι Ποντάνι και Ρεγκάκος. «Ο Ευστάθιος, αν και ενίοτε ενδιαφέρεται για την αλληγορία, επιδιώκει να προσφέρει στους μαθητές του μια συστηματική εισαγωγή στον ομηρικό κόσμο», τονίζουν και προσθέτουν ότι και οι δύο συγγραφείς των αρχαίων κειμένων «εφαρμόζουν την εξηγητική μέθοδο του υπομνήματος κατά στίχον, αφήνοντας μια πολύτιμη κληρονομιά του ελληνικού πολιτισμού, που επηρεάζει ακόμη και σήμερα την αντίληψή μας στη μελέτη για την κατανόηση του παρελθόντος».
Οι «Παρεκβολαί εις την Ομήρου Οδύσσειαν» βγαίνουν πρώτη φορά από τη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας.