Η «αποδαιμονοποίηση» του δαιμονίου
Η ελληνική αστική τάξη μέσα από τα μάτια των Πουλαντζά , Σκληρού, Κορδάτου και Μάξιμου.
Το ελληνικό δαιμόνιο χρειάστηκε να συνδυαστεί με μια άλλη εγχώρια ταυτότητα: την ελληνοχριστιανική. Για να γίνει όμως αποδεκτός από την Ορθόδοξη Εκκλησία ο πλούτος, έπρεπε να συνδυάζεται με ευεργεσίες: έτσι θα καθαγιαζόταν το δαιμόνιο του επιχειρηματία. Και αν η Εκκλησία έκανε τέτοιες παραχωρήσεις, η ελληνική Αριστερά απέδιδε στο ελληνικό δαιμόνιο ένα πρόσημο αποκλειστικά αρνητικό, λόγω του μεταπρατικού χαρακτήρα της ελληνικής αστικής τάξης. «Σύμφωνα με τον Πουλαντζά, η ελληνική αστική τάξη λειτουργεί σαν ενδιάμεσος σταθμός για την αναπαραγωγή του ξένου κεφαλαίου στις εξαρτημένες χώρες», λέει ο Λουκιανός Χασιώτης, αναπληρωτής καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στο ΑΠΘ, που συνέβαλε με άρθρο του στον τόμο «Demon Entrepreneurs».
Η μαρξιστική ανάλυση
Η προσέγγιση αυτή αποτελεί σταθερό χαρακτηριστικό της μαρξιστικής ανάλυσης για τον ελληνικό καπιταλισμό. Υπήρξαν ωστόσο και διαφορετικές προσεγγίσεις. Οπως του Γεωργίου Σκληρού: «Στα τελευταία έργα του, εκτός από τον κοινωνιολογικό παράγοντα, ο Σκληρός προσθέτει και τον φυλετικό και τον ιστορικό», τονίζει ο κ. Χασιώτης. «Ο φυλετικός ισοδυναμεί για εκείνον με την ιδιοσυγκρασία, τον χαρακτήρα και τις ιδιότητες της φυλής, δηλαδή του έθνους – δεν μιλάει με όρους ρατσισμού. Πρόκειται ουσιαστικά για ατομικιστικές αρετές, γιατί η φυλή υστερούσε σε κοινωνικά ιδανικά λόγω της καθυστερημένης οικονομικής ανάπτυξής της. Μία τέτοια αρετή είναι το εμπορικό δαιμόνιο του Ελληνα. Ο Σκληρός το βλέπει ως προϊόν του ευκίνητου και εμπορικού ελληνικού λαού, της ιδιόρρυθμης ιστορίας του και “της ψύχωσής μας να αφήνουμε τα χώματά μας και να περνάμε θάλασσες και ωκεανούς για ατομικό πλουτισμό”».
Οι άλλοι μαρξιστές που μελετά ο κ. Χασιώτης είναι οι Γιάννης Κορδάτος και ο Σεραφείμ Μάξιμος. Ο Κορδάτος, όταν μιλάει για τη δύναμη της ελληνικής ναυτιλίας, την αποδίδει στην πειρατεία: οι Ελληνες είχαν εξασκηθεί από νωρίς σε αυτό το επάγγελμα, αξιοποιώντας έπειτα την εμπειρία τους στις «εμπορομεσιτικού» χαρακτήρα δραστηριότητές τους.
Ρόλος «ενδιαμέσου»
Ο Μάξιμος αναζητά τη γενεαλογία της ελληνικής αστικής τάξης: οι ευρωπαϊκοί ανταγωνισμοί στη Μεσόγειο, η έλλειψη τίτλων ιδιοκτησίας στην οθωμανική επικράτεια, έδωσαν στους Ελληνες καπιταλιστές ένα ρόλο «ενδιάμεσου» με τα ξένα κεφάλαια που επενδύονταν στην περιοχή.
Αραγε όμως η μαρξιστική κριτική αποδυνάμωσε την έννοια του ελληνικού δαιμονίου; «Θα χρησιμοποιούσα τη λέξη “αποδαιμονοποίησε”», καταλήγει ο κ. Χασιώτης. «Αντιμετώπισε και αυτή το ελληνικό δαιμόνιο ως στερεότυπο. Αλλά το έκανε υπό το πρίσμα του λεγόμενου μη παραγωγικού, μεταπρατικού και “παρασιτικού” χαρακτήρα της ελληνικής αστικής τάξης».