Αναζητώντας τον φασισμό στα σωστά μέρη: στη Ρωσία, όχι στην Ιταλία
ΤΙΜΟΘΙ ΓΚΑΡΤΟΝ ΑΣ* Τη Δευτέρα το πρωί, το ραδιόφωνο του BBC ενημέρωνε τους ακροατές του ότι η Τζόρτζια Μελόνι, επικεφαλής του πρώτου σε ψήφους κόμματος Fratelli d'Italia, ενδέχεται να γίνει η «πρώτη ακροδεξιά ηγέτις μετά τον Μουσολίνι». Είναι αλήθεια ότι στα νιάτα της η Μελόνι υπήρξε φανατική υποστηρικτής του νεοφασιστικού κόμματος και το 1996 εμφανίσθηκε σε τηλεοπτική εκπομπή για να χαρακτηρίσει τον Μουσολίνι «τον μεγαλύτερο πολιτικό των τελευταίων 50 ετών». Παρά τις καταγεγραμμένες αυτές θέσεις, η Μελόνι δεν πρέπει να θεωρείται ηγετική φυσιογνωμία εθνικής εμβέλειας, στο επίπεδο του Μουσολίνι.
Η πύρινη ρητορική της για «Θεό, πατρίδα και οικογένεια» την κατατάσσει σαφώς στην κατηγορία των ξενοφοβικών δεξιών λαϊκιστών, που υπεραμύνονται των παραδοσιακών αξιών εμφορούμενοι από πνεύμα ευρωσκεπτικιστικού εθνικισμού. Η
εκλογή της δημιουργεί δυσοίωνες προοπτικές για τις Βρυξέλλες και για πολλούς επίδοξους μετανάστες. Συγχαρητήρια έστειλε αμέσως η πρόεδρος του Εθνικού Συναγερμού της Γαλλίας, Μαρίν Λεπέν, και οι ιδεολογικοί τους συγγενείς σε Ουγγαρία, Πολωνία και Ισπανία. Η νίκη της φέρνει τις δυνάμεις αυτές ακόμη πιο κοντά στον ποθητό στόχο: την αποδοχή τους από τον πολιτικό κόσμο της Ευρώπης.
Πέρα από αυτό, η Ιταλία διακρίνεται επίσης για την ανεκτική –σχεδόν φιλική– αντιμετώπιση απέναντι στον μουσολινικό φασισμό, ιδιαίτερα από την ιταλική Δεξιά. Ο ιστορικός Πολ Κόρνερ εξερευνά το φαινόμενο αυτό στο νέο βιβλίο του, «Μουσολίνι: Μύθος και μνήμη». «Ο Μουσολίνι έκανε και πολλά καλά», είχε πει το 2019 ο τότε πρόεδρος του Ευρωκοινοβουλίου Αντόνιο Ταγιάνι. Ο Σίλβιο Μπερλουσκόνι, το κόμμα του οποίου ανήκει στον συνασπισμό υπό τη Μελόνι, είχε δηλώσει σε συνέντευξή του το 2003 ότι «ο Μουσολίνι δεν δολοφόνησε κανέναν». Δύο εγγόνια του «Ντούτσε» έχουν διεκδικήσει έδρα στο παρελθόν με το κόμμα της Μελόνι. Κάτι τέτοιο θα ήταν απλά αδιανόητο στη σύγχρονη γερμανική πολιτική σκηνή.
Τα στοιχεία αυτά δεν επαρκούν για την απόδοση του χαρακτηρισμού «φασιστικό». Η μεταπολεμική Ιταλία συνδύασε άλλωστε επιτυχώς την πολιτική αστάθεια με τη θεσμική σταθερότητα. Ο διαχωρισμός των εξουσιών λειτουργεί αποτελεσματικά, ενώ η ιταλική δημοκρατία απειλείται σήμερα λιγότερο από ό,τι η αμερικανική. Οσο αντιδραστική και εθνικιστική και να είναι η ιδεολογία της Μελόνι, δεν μοιράζεται την ηρωοποίηση της πολεμικής βίας και της υπέρτατης θυσίας, αναγκαία συστατικά του φασισμού.
Ο Πούτιν
Το «παράσημο» του φασισμού διεκδικεί, όμως, με αξιώσεις άλλος παίκτης: ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν, που εκμεταλλεύεται συνειδητά πολλά από τα ιστορικά γνωρίσματα του φασισμού. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται η προώθηση της λατρείας του ηγέτη, η καλλιέργεια αισθήματος αλυτρωτισμού και ιστορικής αδικίας, η προπαγάνδα με αποδέκτη τη νεολαία και η δαιμονοποίηση του εχθρού. Το καθεστώς επιμένει έτσι στο μεγάλο ψέμα (στην περίπτωσή μας ότι οι Ουκρανοί είναι οι φασίστες και όχι το καθεστώς του Κρεμλίνου), στην αλλοίωση της ιστορίας (οι Ουκρανοί δεν αποτελούν ξεχωριστό έθνος, αλλά είναι κάτοικοι ρωσικής επαρχίας), στην αισθητική της πολεμικής αρετής και της ηρωικής σφαγής (θυμηθείτε τους επαίνους του Ρώσου προέδρου για την ταξιαρχία που διέπραξε τη σφαγή στην Μπούτσα), έχοντας υιοθετήσει σκληρή πολιτική καταστολής στο εσωτερικό της χώρας και συνεχίζοντας τη γενοκτονία στο εξωτερικό.
Εδώ και χρόνια απέφευγα να χρησιμοποιήσω τον όρο σύγχρονος φασισμός. Το φαινόμενο υπήρξε πολυπαραγοντικό ακόμη και κατά τη διάρκεια της ακμής του τη δεκαετία του 1930. Η κατηγορία «φασίστας» σήμαινε την εύκολη ταύτιση με τον Χίτλερ, τον πόλεμο και το Ολοκαύτωμα. Η άκρα Αριστερά ευτέλισε τον όρο, εξαπολύοντάς τον εναντίον κάθε εχθρού, από τους εργοδότες μέχρι και εναντίον αυταρχικών εκπαιδευτικών. Ο πουτινισμός έχει σημαντική μετα-σοβιετική διάσταση, ενώ από τη Ρωσία απουσιάζουν άλλα κρίσιμα γνωρίσματα φασιστικών καθεστώτων, όπως η στράτευση του πληθυσμού στο πλευρό του εθνικού σκοπού. Κανένα ιστορικό φαινόμενο δεν επαναλαμβάνεται, όμως, με την αρχική του μορφή. Δεν είναι δυνατόν να κατανοήσουμε το πλήρες φάσμα της σύγχρονης συντηρητικής
σκέψης αν απαγορεύουμε στον εαυτό μας να μιλάει για τον φασισμό, όπως και δεν μπορούμε να μιλάμε για την Αριστερά χωρίς να μνημονεύουμε τον κομμουνισμό. Για τον λόγο αυτό, είναι πιο ακριβές να μιλάμε για ρωσικό φασισμό χωρίς να τον εξισώνουμε με άλλες εκδοχές του ιδεολογικού αυτού φαινομένου.
Ο Μπερλουσκόνι, η Μελόνι και ο τρίτος εταίρος τους, ο ηγέτης της Λέγκας του Βορρά, Ματέο Σαλβίνι, έχουν μιλήσει με θαυμασμό για τον Πούτιν. Η εν αναμονή πρωθυπουργός Μελόνι, όμως, έχει ευτυχώς δηλώσει τη στήριξή της στην ευρωπαϊκή πολιτική απέναντι στη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία. Ενδεικτικό της παρούσας συγκυρίας πρέπει να θεωρείται το γεγονός ότι είμαστε εξαρτημένοι από δημοκρατικά εκλεγμένη ηγέτιδα μεταφασιστικού κόμματος για να πολεμήσουμε έναν δικτάτορα.