Δεν μαθαίνει ο άνθρωπος;

Επιστροφή σε παλαιότερους προβληματισμούς που όμως έχουν, δυστυχώς, τη θέση τους στο σήμερα. Εχει ειπωθεί πολλές φορές: η ευημερία, η τρυφηλή ζωή, φέρνουν κάποτε ανία. Οι πολιτισμοί διαγράφουν αυτούς τους κύκλους ανάμεσα στη σταθερότητα και στην αταξία. Από το 2008 περίπου, μοιάζει λες και πλήξαμε συλλογικά με την ασφάλεια και την αφθονία. Δέκα και πλέον χρόνια μετά, η «πλήξη» εκείνη μεταβλήθηκε σε αυτό που συνήθως φέρνει το εκνευριστικό αυτό αίσθημα: σε βαρβαρότητα.

Η διερώτηση είναι εύλογη: δεν υπάρχει μέση οδός; Πρέπει να είναι μόνον ή βαρβαρότητα ή ανία; Τον 19ο αιώνα, ο εκρηκτικός Γάλλος συγγραφέας Θεόφιλος Γκοτιέ είχε πάρει σαφή θέση επ' αυτού: «La barbarie plutôt que l' ennui!»: καλύτερα η βαρβαρότητα παρά η ανία. Τον αφορισμό του Γκοτιέ παραθέτει ο Τζορτζ Στάινερ στη μελέτη του «Ο πύργος του Κυανοπώγωνα» (μτφρ. Σεραφείμ Βελέντζας, εκδ. Scripta). «Καλύτερα η βαρβαρότητα παρά η ανία: αν καταφέρουμε να κατανοήσουμε τις πηγές αυτού του διεστραμμένου ίμερου,

αυτού του πόθου για χάος», γράφει ο Στάινερ, «θα έχουμε αρχίσει να κατανοούμε τη δική μας θέση και τη σχέση τής σημερινής μας συνθήκης με το επιτιμητικό ιδανικό του παρελθόντος».

Ο Στάινερ κάνει αυτές τις σκέψεις τέλη της δεκαετίας του `60. Η ταραγμένη εκείνη εποχή δεν είχε μόνον αίμα και πτώματα, είχε και έκρηξη δημιουργικότητας, πλην όμως, το αίμα σε κάνει να ξεχνάς οτιδήποτε άλλο. Οπως σήμερα: πτώματα στην Ουκρανία, πτώματα (προσφύγων) στο Αιγαίο, νέες απειλές για πυρηνικό όλεθρο, εμμονική πολεμική προπαγάνδα από την Τουρκία κ.ο.κ.

Μην πάμε πολύ μακριά όμως: σε δρόμους της Αθήνας εκκρεμούν ακόμα γκράφιτι, ευχολόγια στην ουσία, υπέρ «της καταστροφής του πολιτισμού». Εκ του ασφαλούς φυσικά.

Ο Στάινερ ξανά: «Η σύνδεση του τεράστιου οικονομικοτεχνικού δυναμισμού με μια ως επί το

πλείστον επιβεβλημένη κοινωνική ακινησία, μια σύνδεση πάνω στην οποία χτίστηκε ο φιλελεύθερος, αστικός πολιτισμός ολόκληρου αιώνα, δημιούργησε ένα εκρηκτικό μείγμα. (…) Αραγε είναι λογικό να υποθέσουμε ότι κάθε υψηλός πολιτισμός αναπτύσσει ενδορρηκτικές εντάσεις και αυτοκαταστροφικές παρορμήσεις;».

Οι οικονομολόγοι, οι πολιτικοί επιστήμονες, οι ειδήμονες περί της γεωπολιτικής, οι ιστορικοί θα εξηγήσουν ή ερμηνεύσουν αυτή την απότομη στροφή του πολιτισμού μας προς μια οδό γεμάτη αδιέξοδα με βάση τις συγκυρίες, τις ισορροπίες, τα συμφέροντα, τις αγορές, τις κοινωνικές ανατροπές. Και σωστά. Ετσι όμως ολοκληρώνεται η λεγόμενη μεγάλη εικόνα; Δεν είναι καθόλου βέβαιο. Είναι όπως ένας συλλογικός ψυχολογικός καταναγκασμός: σαν να πρέπει να (ξανα)διανύσουμε μια ανώμαλη διαδρομή προκειμένου να πιστοποιήσουμε ότι κάνουμε λάθος. Ο άνθρωπος δεν μαθαίνει μάλλον. Ή, όχι τόσο όσο θα περίμενε κανείς, ειδικά ύστερα από έναν αιώνα όπως ο εικοστός.