Αλλιώτικο ταξίδι σε τοπία της μνήμης
Η Αθήνα του 1934-1944 μέσα από τα μάτια ενός παιδιού
εκδ.
σελ.
ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΑΔΗ
Από τι είναι φτιαγμένη η Ιστορία; Από μάχες και κατακτήσεις βέβαια, από μετακινήσεις λαών και εξερευνήσεις, από ανακαλύψεις και εφευρέσεις, από αυτοκράτορες, βασιλιάδες, στρατηγούς και πολιτικούς. Αλλά και από ένα παγωμένο σεντόνι που δεν σε ζεσταίνει όσο κι αν το σκεπάζεσαι, κι από τη μαρκίζα ενός θερινού σινεμά που αλλάζει όνομα, κι από μια μοτοσικλέτα με καλάθι που τρέχει απρόσεχτα στον δρόμο και παραλίγο να σε παρασύρει άσχημα, από τις γκαζές των παιδιών καθώς τις χτυπούσες εκτοξεύοντας την μπίλια σου με λυγισμένο τον αντίχειρα, από την υφή και το χρώμα του μελανιού που σύρθηκε από την πένα στις σελίδες ενός πανόδετου ημερολογίου, από τα χαριτωμένα ορθογραφικά λάθη ενός μικρού παιδιού όταν συγκρατεί το ρεύμα της ιστορίας καταγράφοντας, τα βράδια, στο φως ενός κεριού ή μιας λάμπας, τις εντυπώσεις του από αυτήν – δηλαδή από τη ζωή.
Ο Νίκος Βατόπουλος, μια από τις πιο ευαίσθητες και πιο παρατηρητικές πένες της εποχής μας, λάτρης των μικρών αντικειμένων, των μισόκλειστων σκούρων στα παράθυρα και των ωραίων θυρωμάτων, επίμονος ανιχνευτής των βημάτων του χρόνου στις γειτονιές της Αθήνας, βρέθηκε να βαστά στα χέρια του ένα θησαυρό: το ημερολόγιο που κρατούσε ο πατέρας του, γεννημένος το 1928, σαν παιδί και έφηβος, ανάμεσα στα χρόνια 1934 και 1944. Μια δεκαετία που άλλαξε τα πάντα στην Ελλάδα. Δεν είναι εύκολο, υποθέτουμε, να αποφασίσεις πότε είναι ο πιο κατάλληλος καιρός για να ασχοληθείς ενεργά με ένα τέτοιο γραπτό τεκμήριο που εκτείνεται σε πενήντα πυκνογραμμένες σελίδες. Ο Βατόπουλος, που αναγνωρίζει και εκτιμά την αξία των τεκμηρίων όσο λίγοι, φύλαγε επί χρόνια το πατρικό ημερολόγιο στη βιβλιοθήκη του. Αλλά τα πράγματα παίρνουν τον δρόμο τους τον καιρό που πρέπει, και έτσι έφτασε η ώρα για να μας παραδώσει ένα βιβλίο που είναι πολύ περισσότερα από μια αναλυτική παρουσίαση των ημερολογιακών καταχωρίσεων του πατέρα του μέσα σε αυτά τα δέκα χρόνια.
Το βιβλίο μιλάει για την ημερολογιακή γραφή, μια παλαιά και διαδεδομένη συνήθεια, την άνθηση και τη φυσιολογική παρακμή της –τρόπον τινά, βέβαια, πλέον όλοι κρατούμε ημερολόγιο, αν και σε κοινή θέα στα κοινωνικά δίκτυα–, το πώς ειδικά το ημερολόγιο ενός παιδιού, και όχι ενός ενήλικου, είναι κοντά στην αλήθεια περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο, όπως επίσης μιλάει για τις συνοικίες της Αθήνας, τις μικρές γειτονιές της, αυτά τα αυτοτελή, ημιαυτόνομα αστικά «κέντρα», καθώς το καθένα τους συγκροτούσε τον δικό του ξεχωριστό μικρόκοσμο με τις δικές του ιδιαιτερότητες και τα δικά του ταπεινά τοπόσημα, κι ας είχε κάθε γειτονιά την ανάγκη τού καθαυτό κέντρου για να επιβιώσει –ο συγγραφέας περπάτησε όλες τις περιοχές που αναφέρονται εδώ, παρατηρώντας τις αλλαγές που υπέστησαν δι' αυτοψίας–, για τις συνήθειες των παιδιών της εποχής, για το σχολείο, για τη Λεόντειο, τους βαθμούς, τα δίδακτρα και την αύξησή τους με τον κατοχικό πληθωρισμό, για τα παιχνίδια στον δρόμο και τα σπορ στα γήπεδα, για τους μαγαζάτορες και τους πλανόδιους πωλητές, για τις εκδρομές και για τους περιπάτους. Αλλά κυρίως χρησιμοποιεί το ημερολόγιο του πατέρα του για να το εντάξει στην υπάρχουσα βιβλιογραφία τεκμηρίων και απομνημονευμάτων και να στοχαστεί διεξοδικά πάνω στον χρόνο και στη μνήμη: το υλικό από το οποίο δομείται η διαδρομή των πόλεων μέσα στην ιστορία.
Αλλά μιλάει και για τον πόλεμο, και για την Κατοχή, για τον ζόφο των ημερών, εκείνης της ατέλειωτης νύχτας που πλάκωσε την Αθήνα και όλη τη χώρα. Κι αυτά, μέσα από τα μάτια ενός παιδιού που ζει στο τέρμα της Πατησίων, στην Κυπριάδου, και προσπαθεί να συλλάβει τα μεγάλα γεγονότα παρά την παιδικότητά του που το τραβά διαρκώς από το μανίκι. Η καταχώριση της 1ης Ιανουαρίου 1942, όπου ο δεκατετράχρονος μιλάει εντυπωσιασμένος για το πυκνό χιόνι που σκέπασε τα πάντα –μια πολύ όμορφη εικόνα, οπωσδήποτε–, θα ακολουθηθεί από τις ευχές των ανθρώπων που ακούει γύρω του για «καλή λευτεριά», ενώ παρακάτω θα κάνει με σφιχτό στόμα μνεία στον κόσμο που πεθαίνει κάθε μέρα από την πείνα. Ηταν ο μακρύς, σκληρός χειμώνας της Κατοχής, που όμως, όπως κάθε μακρύς και σκληρός χειμώνας, έκρυβε τον σπόρο της άνοιξης.
«Χιονισμένη Πρωτοχρονιά του 1942: η στιγμή που η μικροϊστορία παραμερίζει τη δημόσια, επίσημη ιστορία».
Η βούληση για ζωή
Αυτή η βούληση των ανθρώπων να ζήσουν, παρά τα βάσανα, παρά τις ελλείψεις, τη δυσπραγία, την ατέλειωτη φτώχεια και την πείνα, είναι πανταχού παρούσα στο ημερολόγιο, όπως άλλωστε και στη ζωή του καθενός μας: «Με έχει στοιχειώσει η εικόνα του πατέρα που λίγο πριν κλείσει τα 14 του χρόνια ξυπνάει την Πρωτοχρονιά του 1942 στη χιονισμένη Αθήνα. Είναι η στιγμή που η εσωτερική αποτίμηση του κόσμου, η έκσταση μπροστά στις χιονονιφάδες που πέφτουν αθόρυβα και πυκνά, υπερτερεί της ζοφερής καθημερινότητας. Είναι η στιγμή που η εσωτερική ενόραση καταργεί, στιγμιαία έστω, την ιστορία. Είναι η στιγμή που η μικροϊστορία παραμερίζει τη δημόσια, επίσημη ιστορία».
Ξεχωριστή αναφορά γίνεται στον αθλητισμό, που έπαιξε καίριο ρόλο εκείνη τη θλιβερή εποχή για να κρατήσει υψηλά τα πνεύματα των νέων, κυρίως δε στον Σπόρτιγκ, έναν όμιλο «που θα έπαιζε θεραπευτικό και ηρωικό ρόλο για τη νεολαία της περιοχής [της Πατησίων] στα χρόνια του πολέμου», και τον ΠΑΟ: «Συνήθως οι περισσότεροι αγώνες γίνονται στο γήπεδο του Παναθηναϊκού, το οποίον μέχρι τούδε δεν υπάρχει Κυριακή κατά την οποίαν να μην το έχω επισκεφθεί».
Ενα βιβλίο σαγηνευτικό στην ανάγνωσή του, μελαγχολικό στιγμές στιγμές, μια περιδιάβαση στα τοπία της μνήμης, με πανταχού παρούσα, ασφαλώς, την Αθήνα, αυτή τη μήτρα νέων παλίμψηστων αφηγήσεων.