Η Σύμβαση της Λωζάννης και η μάχη της μνήμης
ΝΙΚΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΑΡΑ
Χθες, 30ή Ιανουαρίου, ήταν η εκατονταετηρίδα της υπογραφής της Σύμβασης της Λωζάννης για την υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας. Η συμφωνία αυτή εντάχθηκε στην ομώνυμη συνθήκη, που καθορίζει τα σύνορα και ρυθμίζει τις σχέσεις μεταξύ των δύο χωρών τον τελευταίο αιώνα. Είτε θεωρείται επιτυχία είτε όχι, το αποτέλεσμα της μεταφοράς 1,2 εκατ. Ελληνορθοδόξων από την Τουρκία και 400.000 μουσουλμάνων από την Ελλάδα άλλαξε ριζικά την Ελλάδα και την πορεία του ελληνισμού. Αλλαξε και την Τουρκία, σε μικρότερο βαθμό, και συνεχίζει να επηρεάζει τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Παραμένει κορυφαίο γεγονός στις μνήμες μεγάλου μέρους του πληθυσμού και στις δύο χώρες και, για την Ελλάδα, στοιχείο ενός συλλογικού τραύματος που καθορίζει τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο.
Ενώ η χθεσινή ημέρα πέρασε σχεδόν απαρατήρητη από τις δύο κυβερνήσεις και από τα μέσα ενημέρωσης, όσοι θέλουν να θυμούνται, να συλλογίζονται, να μάθουν για τα γεγονότα εκείνης της εποχής μπορούν να βρουν πολλές και πλούσιες πηγές.
Στην Ελλάδα, όπου οι πρόσφυγες και απόγονοί τους αποτελούν μεγάλο μέρος του πληθυσμού, είναι ολοζώντανη η μνήμη της ανταλλαγής, της εγκατάστασης σε άγνωστα μέρη, της καταστροφής μιας ελληνικής παρουσίας χιλιάδων χρόνων στα ανατολικά παράλια του Αιγαίου, στον Πόντο και στην ενδοχώρα. Η μεγάλη έκθεση «Μικρά Ασία: Λάμψη - Καταστροφή - Ξεριζωμός - Δημιουργία» του Μουσείου Μπενάκη και του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών (Πειραιώς 138, έως 12 Φεβρουαρίου, 2023) συγκεντρώνει τις μνήμες και τον πλούτο ενός χαμένου κόσμου, με περισσότερα από 1.000 εκθέματα και πάνω από 500 φωτογραφίες από πολλές γνωστές, αλλά και άγνωστες, προσωπικές πηγές.
Σε συνδυασμό με τον κατάλογο και τον συνοδευτικό τόμο, «Μικρασιατικός Πολιτισμός: Σκέψεις και δοκίμια», στον οποίο συμβάλλουν κορυφαίοι μελετητές όλων των πτυχών του ζητήματος, εδώ καταγράφονται ο κόσμος που χάθηκε, η ανασυγκρότηση, ο σπόρος της επιβίωσης, η ξένη βοήθεια, η τιτάνια εθνική προσπάθεια (με τις σωστές κινήσεις και τα λάθη της), η πορεία προς το σήμερα. Ουσιαστική συμβολή στην αφήγηση αυτή είναι η βίντεο εγκατάσταση στο τέλος, όπου 14 νέοι άνθρωποι, απόγονοι προσφύγων της εποχής, μιλούν για τη «δική τους» Μικρά Ασία, αυτήν που κληρονόμησαν από τις αφηγήσεις, τις περιπέτειες, τις μουσικές, τις γεύσεις, από την πικρία, τα τραύματα και τη νοσταλγία της γιαγιάς και του παππού, των θείων, των γειτόνων.
Σε αυτή τη μετάδοση από νεαρούς «της διπλανής πόρτας» κατανοούμε το βάθος του πόνου και του πλούτου που μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα, αλλά και αυτό που συναντάμε σε αφηγήσεις προσφύγων και των δύο πλευρών – τη βαθιά συγκίνηση που μοιράζονται όταν συναντιούνται με αυτούς που «ανταλλάχθηκαν» στην αντίθετη κατεύθυνση, με Τούρκους που συχνά μιλούσαν μόνο ελληνικά και κουβαλούσαν τους δικούς τους καημούς όταν τοποθετήθηκαν στις χαμένες πατρίδες των Ελλήνων. Η ανθρώπινη διάσταση, η μοίρα ανθρώπων που πιάνονται στα γρανάζια της Ιστορίας, παραμένει στη μνήμη. Οσο και αν αγνοείται σε «επίσημες» αφηγήσεις και καθημερινές ειδήσεις.