Μια πόλις - κάτοπτρον
Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν προστεθεί πολλά και σημαντικά κτίρια Πολιτισμού στην Αθήνα· επί παραδείγματι, το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος, η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, το Μουσείο της Ακρόπολης, το Ιδρυμα Βασίλη και Ελίζας Γουλανδρή. Νέες παρεμβάσεις ετοιμάζονται στο εγγύς μέλλον, όπως το Μουσείο των Αθηνών στην Ακαδημία Πλάτωνος και η επέκταση και αναμόρφωση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Ας αναζητήσουμε και πάλι την επίδραση των παρεμβάσεων αυτών στο αστικό τοπίο και, γενικότερα, στη ζωή της πόλης. Πρόκειται για παλαιά συζήτηση. Ηδη από το 1958, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής προωθούσε την ιδέα να συγκροτηθεί ένα ενιαίο πολιτισμικό κέντρο της πρωτεύουσας γύρω από τη Ριζάρειο Σχολή. Είκοσι χρόνια κατόπιν, το σχέδιο «Πρωτεύουσα 2000» του Στέφανου Μάνου, στην ίδια περίπου λογική, προέβλεπε τη χωροθέτηση πολιτισμικών δραστηριοτήτων «εκτός από το Πνευματικό Κέντρο της Αθήνας, στα κέντρα των 9 διαμερισμάτων και σε παραδοσιακά διατηρητέα κτίρια μέσα στον ιστό της πόλης».
Κανένα από τα σχέδια αυτά δεν
πραγματοποιήθηκε. Αντιθέτως, νέες πολιτισμικές δραστηριότητες χωροθετήθηκαν, χωρίς συντονισμό και συνολική πολιτική· στην τύχη ή με κριτήρια άσχετα με την πολεοδομία. Ετσι, όμως, παραβιάστηκαν οι στοιχειώδεις γεωγραφικοί κανόνες. Για να παρασύρουν οι πολιτισμικές επενδύσεις τον αστικό ιστό χρειάζεται να διαμορφωθεί μια κρίσιμη μάζα, δηλαδή να γειτνιάζουν πολλές και ποικίλες πολιτισμικές δραστηριότητες. Ιδρύματα και πρωτοβουλίες διαφορετικού μεγέθους και χαρακτήρα πρέπει να εγγράφονται σε έναν χώρο προσιτό με τα μέσα μαζικής κυκλοφορίας· επίσης, σχετικά περιορισμένο, ώστε οι επισκέπτες να μετακινούνται πεζή. Η αντίληψη του Κωνσταντίνου Καραμανλή και του Στέφανου Μάνου ανταποκρινόταν σε αυτές τις προϋποθέσεις. Αντιθέτως, οι περισσότερες από τις νέες εγκαταστάσεις διασκορπίζονται στο πολεοδομικό συγκρότημα. Το προγραμματιζόμενο
Μουσείο των Αθηνών δεν διαφοροποιείται από τη λογική αυτή. Κατ’ εξαίρεσιν, το σχέδιο για το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο προσφέρει, ίσως, μιαν ευκαιρία να δημιουργηθεί ένας δυναμικός πόλος πολιτισμικών δραστηριοτήτων. Είναι συνδεδεμένο με τον αστικό ιστό, σε μια περιοχή με ισχυρές συμβολικές αναφορές. Θα μπορούσε, επομένως, να λειτουργήσει ως «ναυαρχίς» ενός πολιτισμικού στόλου.
Μια επιτυχής πολιτισμική πολεοδομική πολιτική, πάντως, δεν περιορίζεται στα γεωγραφικά χαρακτηριστικά. Η τεχνοκρατικά ορθή χωροθέτηση δεν εισάγει, ούτε εξασφαλίζει νοηματοδότηση. Τον 19ο αιώνα, η τριλογία εξέφραζε με σαφήνεια το ιδανικό ενός σύγχρονου έθνους-κράτους, με αναφορά στην αρχαιότητα. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής εμπνεόταν από ένα ανάλογο επικαιροποιημένο ιδανικό. Κατόπιν κυριάρχησαν αντίρροπες δυνάμεις
οι οποίες και επέβαλαν τις επιλογές τους.
Για να παρασύρουν οι πολιτισμικές επενδύσεις τον αστικό ιστό χρειάζεται να διαμορφωθεί μια κρίσιμη μάζα, δηλαδή να γειτνιάζουν ποικίλες πολιτισμικές δραστηριότητες.
Σήμερα, σε έναν κόσμο γενικευμένης αμφισβήτησης, ποιο μπορεί να είναι το μήνυμα το οποίο να μεταδίδει μια φιλόδοξη εθνική πολιτισμική πολιτική για την πρωτεύουσα; Ενδεχομένως, ο διασκορπισμός των δραστηριοτήτων και η αποσύνδεσή τους από την περιβάλλουσα οικιστική και κοινωνική πραγματικότητα απεικονίζουν τη σύγχυση που βιώνουμε μετά την παγκοσμιοποίηση και τον νεοφιλελευθερισμό. Ενδεχομένως, ο ευρύτερος καλλιτεχνικός τομέας, διά της χωρικής ασυναρτησίας, εκφράζει την παρακμή της εθνικής πνευματικής συνοχής. Ενδεχομένως, κατ’ ουσίαν δεν γνωρίζουμε «ποιοι είμαστε».