Δεν μπορώ να είμαι γιατρός από χαρτόνι
Ο κορυφαίος επιστήμονας μιλάει για την πορεία του, τις ανακαλύψεις του και τη νέα «τάση» στη σχέση γιατρού - ασθενούς
Ο πατέρας του, Ηρόδοτος Νικολαΐδης, ήταν γιατρός. Σπούδασε στην Ελλάδα στα χρόνια του Μεσοπολέμου, επέστρεψε στην Κύπρο, αγόρασε ένα γαϊδούρι (ελάχιστοι δρόμοι υπήρχαν τότε στο νησί) και γύριζε τα χωριά. «Σε μια εποχή που δεν είχαν ακόμα ανακαλυφθεί τα αντιβιοτικά, συχνά, σε σοβαρά περιστατικά, έμενε στα σπίτια των ασθενών για να μπορεί να παρακολουθήσει την εξέλιξη της υγείας τους και να παρέμβει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Αν ο ασθενής πέθαινε, πήγαινε στην κηδεία του. Αν ζούσε, συμμετείχε στο γλέντι που οι χωριανοί έκαναν προς τιμήν του επιστήμονα που τον έσωσε. Μετά επέστρεφε στο σπίτι. Με τέτοιες αφηγήσεις μεγάλωσα. Και μολονότι δεν με ενδιέφερε ιδιαίτερα η Ιατρική, δεν τέθηκε ποτέ δίλημμα να κάνω κάτι άλλο. Το μόνο που ήθελα, άλλωστε, ήταν να του μοιάσω...».
Είναι Κυριακή πρωί και πίνουμε καφέ μαζί, εκείνος στο σπίτι του στη βρετανική πρωτεύουσα, με φόντο δύο πίνακες του ζωγράφου Ξάνθου Σωτηρίου, εγώ στην Αθήνα (οι ευκολίες του Zoom, γαρ). Ο Κύπρος Νικολαΐδης, ο διεθνούς φήμης Κύπριος καθηγητής Εμβρυϊκής Ιατρικής στο King’s College του Λονδίνου, «πατέρας» της αυχενικής διαφάνειας, δηλαδή της διαγνωστικής μεθόδου που συμβάλλει στον πρώιμο εντοπισμό των γενετικών μεταλλάξεων οι οποίες σχετίζονται με το σύνδρομο Down, έχει συγκινηθεί. Διακρίνω το υγρό βλέμμα του στην οθόνη του υπολογιστή μου. «Ετσι, τελειώνοντας το Γυμνάσιο, έφυγα για σπουδές στην Αγγλία. Κάτι που δεδομένης της οικογενειακής μας ιστορίας ήταν αντιφατικό...».
– Γιατί το λέτε αυτό; Πού έγκειται η αντίφαση;
– Θα σας εξηγήσω. Γεννήθηκα στην Πάφο το 1953, όταν η Κύπρος ήταν βρετανική αποικία και διεκδικούσαμε την απελευθέρωσή μας και την ένωσή μας με την Ελλάδα. Ο πατέρας μου ήταν από τα ηγετικά στελέχη της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων Αγωνιστών (ΕΟΚΑ). Ημουν δύο ετών όταν, ένα βράδυ, ήρθαν στο σπίτι μας Αγγλοι στρατιώτες και τον συνέλαβαν. Εγώ, τόσο δα πιτσιρίκι, φώναζα: Ζήτω η Ελλάδα, Ζήτω ο Μακάριος, Ζήτω η Ενωση. Τα επόμενα τέσσερα χρόνια παίρναμε με τη μητέρα μου, από την Πάφο, εκείνα τα «αρχαία» λεωφορεία –από τα οποία θυμάμαι έντονα την οσμή του εμετού– και πηγαίναμε στην Κοκκινοτριμιθιά, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης, για το επισκεπτήριο. Τον βλέπαμε πάντα πίσω από συρματοπλέγματα και πίσω από ένα χοντρό τζάμι. Τη μέρα της αποφυλάκισής του, εκατοντάδες κόσμου τον περίμεναν στην πόλη μας. Φοβισμένος έβλεπα αυτόν τον «κύριο» που ήταν ο μπαμπάς μου και δεν ήξερα τι έπρεπε να κάνω. Ηθελα να τον
Είμαι πάντα με τη γυναίκα. Αν, για παράδειγμα, υπάρξει διάγνωση για έμβρυο με σύνδρομο Down, είμαι στον απόλυτο βαθμό υποστηρικτικός απέναντι στην έγκυο που θα αποφασίσει να διακόψει την κύηση και το ίδιο με εκείνη που θα επιλέξει να γεννήσει.
αγγίξω και δεν τολμούσα. Οπότε, όταν στα 14 μου οι γονείς μου αποφάσισαν να με στείλουν εσώκλειστο στην Αγγλική Σχολή της Λευκωσίας, δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί. Εμπιστευόταν τη μόρφωση του παιδιού του σε εκείνους που τον φυλάκισαν;
– Το συζητήσατε ποτέ μαζί του;
– Οχι. Ομως όταν πέθανε, ήρθε στα χέρια μου το ημερολόγιό του, όπου κατέγραφε πόσο βασανίστηκε στη φυλακή και πόσο αγωνιούσε για την οικογένεια και τη δουλειά του, μαζί με μια επιστολή του προς τον Βρετανό κυβερνήτη. «Δεν είμαι εναντίον σας», του έγραφε. «Πιστεύω στη βρετανική δημοκρατία και ακριβώς γι’ αυτό θέλω να φύγετε από την Κύπρο, ώστε να αποκτήσει και η πατρίδα μου δημοκρατικό πολίτευμα».
– Στη Βρετανία, όπου σπουδάσατε, πότε και πώς αποφασίσατε να στραφείτε στην Εμβρυϊκή Ιατρική;
– Εφτασα στο Λονδίνο σε μια εποχή που ο κόσμος «έβραζε». Στη Χιλή ο Πινοσέτ είχε ανατρέψει τον δημοκρατικά εκλεγμένο Σαλβαδόρ Αλιέντε, οι «δημοκρατικές» Ηνωμένες Πολιτείες επέβαλαν δικτατορίες στη Λατινική Αμερική και στη Δύση, η «δημοκρατική» Σοβιετική Ενωση έκανε το ίδιο στις χώρες του λεγόμενου ανατολικού μπλοκ, η Μάργκαρετ Θάτσερ αποκαλούσε τον Νέλσον Μαντέλα τρομοκράτη. Ως πρόεδρος των Κυπρίων φοιτητών πρωτοστατούσα σε συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις, μόνο οι πολιτικοί αγώνες με ενδιέφεραν, πήγαινα στη σχολή τους τελευταίους μήνες κάθε έτους, ίσα ίσα όσο χρειαζόταν για να περάσω τα μαθήματα. Μέχρι που μια μέρα ήρθε στο King’s College ένας καινούργιος καθηγητής, o Στιούαρτ Κάμπελ, μαθητής του σπουδαίου Σκωτσέζου γιατρού Ιαν Ντόναλντ, ο οποίος είχε εισαγάγει τη χρήση των υπερήχων στη μαιευτική ιατρική και στη γυναικολογία. Στην ομιλία που έδωσε μετά την ανάληψη της έδρας του, μας μίλησε για τις προοπτικές που ανοίγονταν σ’ αυτόν τον επιστημονικό κλάδο. Μας έδειξε και υπερήχους εμβρύων. Εκείνη η στιγμή, όπως συχνά συμβαίνει στη ζωή, αποδείχτηκε αρκετή για να αποφασίσω πως αυτό ήθελα να κάνω. Απέκτησα σκοπό! Του ζήτησα να μπω στην ομάδα του. Είχα χιλιάδες απορίες: ποια είναι η σχέση του εμβρύου με τη μητέρα, πώς μεγαλώνει, πώς τρέφεται, με ποιου το μέρος θα είμαι σε περίπτωση που υπάρξει «σύγκρουση συμφερόντων»; Ο,τι έβλεπα ήταν πρωτόγνωρο και συναρπαστικό. Σαράντα και πλέον χρόνια έχουν περάσει και παραμένω αφοσιωμένος στην Εμβρυϊκή Ιατρική. Χωρίς Σαββατοκύριακα, χωρίς αργίες, χωρίς διακοπές.
– Με ποιου το μέρος είστε, αλήθεια, σε περίπτωση που προκύψει «σύγκρουση συμφερόντων»;
– Είμαι πάντα με τη γυναίκα. Αν, για παράδειγμα, υπάρξει διάγνωση για ένα έμβρυο ότι έχει σύνδρομο Down, είμαι στον απόλυτο βαθμό υποστηρικτικός απέναντι στην έγκυο που θα αποφασίσει να διακόψει την κύηση και το ίδιο με εκείνη που θα επιλέξει να γεννήσει αυτό το παιδί. Και αυτό συμβαίνει πολύ συχνά ξέρετε, στην Αγγλία το ποσοστό ξεπερνάει το 30%, δηλαδή μία στις τρεις γυναίκες αποφασίζει να κρατήσει ένα παιδί με αυτό το σύνδρομο. Δεν είμαι θεός να αποφασίζω για λογαριασμό των γυναικών, ούτε έχω το δικαίωμα να κρίνω τις ηθικές αξίες των συνανθρώπων μου.
– Καταλαβαίνω, λοιπόν, ότι πέρα από το αμιγώς ιατρικό σκέλος, η δουλειά σας απαιτεί δεξιότητες και στο ψυχολογικό κομμάτι...
– Πράγματι. Τα τελευταία χρόνια, οι φοιτητές μας εκπαιδεύονται να γίνουν όσο το δυνατόν πιο «επαγγελματίες», να κρατούν αποστάσεις, να μην εξωτερικεύουν τα συναισθήματά τους, λες και είναι καμωμένοι από χαρτόνι. Εγώ δεν μπορώ να είμαι έτσι. Αν πω σε μια γυναίκα ότι το έμβρυο που κυοφορεί είναι νεκρό κι εκείνη ξεσπάσει σε κλάματα, θα την αγκαλιάσω για να την παρηγορήσω κι ας κινδυνεύω να κατηγορηθώ για σεξουαλική παρενόχληση – συμβαίνουν, όπως ξέρετε, κι αυτά μερικές φορές στην εποχή μας...
– Ποιοι ήταν οι σημαντικότεροι σταθμοί στην έρευνά σας;
– Τα πρώτα χρόνια, τη δεκαετία του 1980, η έρευνά μας επικεντρωνόταν στο να περιγράψουμε πώς αναπτύσσονται τα έμβρυα, πώς να διαπιστώνουμε εγκαίρως τυχόν ανωμαλίες και πώς να επεμβαίνουμε, όποτε αυτό ήταν εφικτό, ώστε να σώζουμε τα παιδιά. Οι πρώτες επεμβάσεις μας ήταν μεταγγίσεις αίματος σε έμβρυα. Οταν η μητέρα έχει ομάδα αίματος ρέζους αρνητικό (συμβαίνει σε συχνότητα 10%) και το έμβρυο ρέζους θετικό, αντισώματα της εγκύου που μεταφέρονται μέσω του πλακούντα, καταστρέφουν το αίμα του εμβρύου, το οποίο πεθαίνει από αναιμία. Στο μυαλό μου το πρόβλημα ήταν μια απλή εξίσωση: άρχισα να περνώ βελόνες στον ομφάλιο λώρο και να δίνω αίμα στο έμβρυο κάθε λίγες εβδομάδες. Τα μωρά αυτά, σε ποσοστό άνω του 95%, γεννιούνταν υγιή. Ή βλέπαμε με τους υπερήχους συλλογή υγρού, στους πνεύμονες των εμβρύων, για παράδειγμα, που τους εμπόδιζαν να αναπτυχθούν φυσιολογικά και τα μωρά, αμέσως μετά τη γέννησή τους, πέθαιναν από ασφυξία. Πάλι με βελόνες αφαιρούσα το πλευριτικό υγρό, αλλά αυτό δημιουργούνταν ξανά. Φτιάξαμε, λοιπόν, πλαστικούς σωλήνες που επέτρεπαν στους πνεύμονες να μεγαλώσουν όσο έπρεπε. Το 1992 πραγματοποιήσαμε την πρώτη ενδοσκοπική εγχείρηση με λέιζερ για πανομοιότυπα δίδυμα που μοιράζονται κοινά αιμοφόρα αγγεία στον πλακούντα και το ένα έμβρυο αιμορραγεί στο άλλο. Ασχοληθήκαμε και με τη διαφραγματοκήλη, που επιτρέπει σε ένα ή περισσότερα από τα κοιλιακά όργανα, συνήθως τα έντερα και το συκώτι, να μετακινηθούν προς το στήθος του εμβρύου και να καταλάβουν τον χώρο όπου κανονικά βρίσκονται οι πνεύμονες. Με μπαλονάκια στην τραχεία εμποδίζαμε την εξέλιξη αυτού του φαινομένου. Σήμερα, μια συνήθης επέμβαση είναι για την αντιμετώπιση της μυελομηνιγγοκήλης: όταν ο νωτιαίος μυελός μένει εκτεθειμένος, μέσω κάποιας «τρύπας» στη σπονδυλική στήλη, το αποτέλεσμα είναι η μερική ή ολική παράλυση στα κάτω άκρα και η νοητική υστέρηση του μωρού που θα γεννηθεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις μπαίνουμε ενδοσκοπικά στη μήτρα και καλύπτουμε αυτό το κενό. Με αυτή τη μέθοδο μειώνεται το ποσοστό των παιδιών με απώλεια κινητικότητας αλλά, και πάλι, κάποια θα έχουν σοβαρά προβλήματα. Ορισμένες μητέρες, παρά ταύτα, αποφασίζουν να τα φέρουν στον κόσμο. Αυτό είναι ένα από τα ηθικά ζητήματα που με απασχολούν.
– Από αυτές τις δεκαετίες ποια νοσταλγείτε περισσότερο;
– Μάλλον του 1990. Η κλινική μας στο King’s College είχε γίνει η Μέκκα της Εμβρυϊκής Ιατρικής. Νέοι γιατροί από όλο τον κόσμο έρχονταν να δουλέψουν μαζί μου, να μάθουν δίπλα μου. Αυτό είναι κάτι που εξακολουθεί να με ενθουσιάζει, απολαμβάνω να συναναστρέφομαι με νέους ανθρώπους γεμάτους ιδέες και πάθος. Οι περισσότεροι επέστρεψαν στις χώρες τους, μετέφεραν τις γνώσεις τους και έφτιαξαν εξειδικευμένα κέντρα εκεί. «Μην είσαι αφελής να μαθαίνεις τα μυστικά της δουλειάς σε άλλους», μου έλεγαν κάποιοι. Αν φτάσω ποτέ στο σημείο να μην έχω καινούργιες ιδέες, ας γίνει κι αυτό, απαντούσα. Το σημαντικό είναι ότι έχουμε συμβάλει στο να σωθούν εκατοντάδες χιλιάδες παιδιά.