Δεν κάνω θέατρο της καλοπέρασης
Ο Αρης Μπινιάρης μιλάει στην «Κ» για το «Σαλό, 120 ημέρες στα Σόδομα», που θα ανεβάσει στη Λυρική Σκηνή
Ο,τι σχετίζεται με το έργο «Οι 120 ημέρες των Σοδόμων» του Μαρκησίου ντε Σαντ, είναι ένα σκάνδαλο ανά τους αιώνες. Ο Μαρκήσιος ντε Σαντ άρχισε να γράφει το μυθιστόρημα στο κελί του στη Βαστίλλη και δεν το ολοκλήρωσε ποτέ. To μυθιστόρημα εκδόθηκε για πρώτη φορά στις αρχές του 20ού αιώνα. Στην Ελλάδα κυκλοφόρησε το 1981. Γρήγορα απαγορεύτηκε και επανακυκλοφόρησε το 1997 σε νέα μετάφαση.
Ανάλογη ιστορία υπάρχει και για την ταινία «Σαλό, 120 ημέρες στα Σόδομα» σε σενάριο και σκηνοθεσία του Πιερ Πάολο Παζολίνι, που προσαρμόζει το μυθιστόρημα στην τέχνη του και τον πολιτικό στοχασμό του. Το φιλμ έκανε πρεμιέρα στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Παρισιού το 1975, προβλήθηκε ελάχιστα στην Ιταλία και απαγορεύτηκε τον Ιανουάριο του 1976.
Ο Ντε Σαντ έγραψε για ένα σχολείο ελευθερίων ηθών, στο οποίο σαράντα δύο νέοι και νέες υποτάσσονται ψυχή τε και σώματι στις σεξουαλικές φαντασιώσεις των κυρίων του κάστρου. Ο Παζολίνι επικεντρώθηκε σε τέσσερις πλούσιους, διεφθαρμένους Ιταλούς στην εποχή της φασιστικής Δημοκρατίας του Σαλό (1943-1945), οι οποίοι απάγουν δεκαοκτώ εφήβους και τους υποβάλλουν για τέσσερις μήνες σε συνθήκες ακραίας βίας, σαδισμού, σεξουαλικών και ψυχολογικών βασανιστηρίων. Λόγω του θέματος η ταινία θεωρήθηκε αμφιλεγόμενη κατά την κυκλοφορία της και παρέμεινε απαγορευμένη σε πολλές χώρες.
Ο Αρης Μπινιάρης είδε για πρώτη φορά το «Σαλό» παρέα με φίλους κάποια στιγμή μέσα στη δεκαετία του 1990. Εξακολουθούσε να αποτελεί έναν κινηματογραφικό θρύλο, «μια απαγορευμένη ταινία με σαφές πολιτικό πρόσημο και αντιφασιστικό περιεχόμενο που χρησιμοποιεί ως εκφραστικά εργαλεία τον εξευτελισμό και την κακοποίηση μέσω της σεξουαλικής διαστροφής», λέει ο ίδιος.
Ο πολιτικοποιημένος έφηβος των '90s είναι πλέον επιτυχημένος 40άρης θεατρικός σκηνοθέτης και παραμένει πολιτικοποιημένος. Ηταν δική του πρόταση να μεταφερθεί στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής (ΕΛΣ) το «Σαλό, 120 ημέρες στα Σόδομα», και από τις 10 Φεβρουαρίου η νέα παραγωγή θα φιλοξενείται στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) σε μουσική του Τζεφ Βάγγερ. Η προπώληση δύο χιλιάδων εισιτηρίων ήδη προαναγγέλλει εμπορική επιτυχία, πιθανότατα δε, πριν την πρεμιέρα, θα έχουν εξαντληθεί τα εισιτήρια και των 22 παραστάσεων. Η ΕΛΣ ενημερώνει το κοινό ότι το έργο περιέχει σεξουαλικές σκηνές, βία και γυμνά σώματα, συνεπώς είναι κατάλληλη για θεατές άνω των 18 ετών. Εξαιτίας του ευαίσθητου περιεχομένου και από σεβασμό στους ηθοποιούς που παίζουν γυμνοί, θα τοποθετείται ειδικό αυτοκόλλητο στα κινητά τηλέφωνα των θεατών έτσι ώστε να καλύπτεται η κάμερα.
Ειδικές συνθήκες, για ένα ειδικό έργο. Αλλά ο Αρης Μπινιάρης έχει μάθει από την εποχή που έδινε παραστάσεις στον δρόμο οργώνοντας την Ελλάδα να αναλαμβάνει την πλήρη ευθύνη για το θέατρο που κάνει. Το απέδειξε από την πρώτη του σκηνοθεσία στο «Θείο τραγί» του Γιάννη Σκαρίμπα. Συνέχισε με τη μεταφορά μιας κωμωδίας του Ψαθά –το «Ξύπνα Βασίλη»– στα μέτρα του, ενός έργου του Μπρεχτ στα μέτρα του, της αρχαίας τραγωδίας στα μέτρα του.
«Θα κάνετε το “Σαλό” όπερα;», τον ρωτώ. «Οχι, είναι μουσικό
αρκετά πάνω στη μουσική δραματουργία της παράστασης, έτσι ώστε να σκιαγραφείται, παράλληλα με τη θεατρική δράση, το ζοφερό τοπίο των γεγονότων μέσω των μελωδιών, των παλμών, του ρυθμού του λόγου και των ηχοτοπίων που δημιουργεί η ηλεκτρονική μουσική», λέει ο Αρης Μπινιάρης. θέατρο, δηλαδή ο λόγος εκφέρεται σε πρόζα. Δοκιμάσαμε να υπάρχει λιμπρέτο, αλλά αφαιρούσε τη σκληρότητα του κειμένου», απαντά.
– Γιατί αυτή η εμμονή με τη μελέτη της βίας;
– Επειδή αυτοί είναι οι προβληματισμοί μου. Θα στραφώ σε άλλα θέματα στο μέλλον, αλλά το θέατρο της καλοπέρασης δεν είναι το δικό μου θέατρο.
– Γιατί αποφασίσατε να μεταφέρετε το συγκεκριμένο έργο στη σκηνή;
– Με το «Σαλό» ολοκληρώνεται, για την ώρα, ένας πρώτος κύκλος διερεύνησης του ναζισμού, του φασισμού καθώς και των βίαιων και απολυταρχικών μεθόδων
που χρησιμοποιούν για να επιβληθούν. Υστερα από το πρόσφατο ανέβασμα του έργου του Μπρεχτ «Η άνοδος του Αρτούρο Ούι», όπου παρακολουθούμε τους μηχανισμούς που εκτρέφουν και οδηγούν, τελικά, στην εξουσία τον ναζισμό, στο «Σαλό» ερχόμαστε σε επαφή με ένα εφιαλτικό περιβάλλον ανεξέλεγκτης βίας. Εδώ οι υφέρπουσες τακτικές του φασισμού παίρνουν τη μορφή ακραίων σαδομαζοχιστικών πρακτικών με στόχο τη βαθμιαία υποδούλωση και εξόντωση των υποψηφίων θυμάτων. Το ενδιαφέρον είναι ότι κατά τη διάρκεια εξέλιξης των γεγονότων το καθεστώς αυτό έχει ηττηθεί και διατρέχει τις τελευταίες του μέρες. Οπως είχε δηλώσει και ο Παζολίνι: «Ηθελα να αναπαραστήσω έναν κόσμο στο τέλος του, όχι τις μέρες της μεγαλύτερης δόξας του. [...] Αν την είχα τοποθετήσει κατά την περίοδο της ακμής του ναζισμού, η ταινία θα ήταν ανυπόφορη. Το να γνωρίζει ο θεατής ότι αυτά συντελέστηκαν τις τελευταίες μέρες και ότι σύντομα πρόκειται να τελειώσουν, του προσφέρει κάποιο αίσθημα ανακούφισης».
– Ο Παζολίνι, μεταφέροντας τη δράση στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου δημιούργησε μια πολιτική αλληγορία που λειτούργησε στην εποχή της. Πώς θα κάνετε εσείς αυτό το υλικό σύγχρονο;
– Στην παράσταση διατηρείται ο βασικός κορμός των δράσεων της ταινίας αλλά έχουμε ενσωματώσει μερικά ακόμη κείμενα από το βιβλίο του Μαρκησίου ντε Σαντ. Επίσης διατηρούμε τη δραματουργική κατεύθυνση του Παζολίνι να μεταφερθεί η δράση στο τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου ακριβώς για να λειτουργεί το εγχείρημα αλληγορικά. Με αφορμή μια τέτοια ζοφερή ιστορική περίοδο, μας δίνεται η δυνατότητα να μιλήσουμε ταυτόχρονα και για την εποχή μας αλλά και για κάτι τελικά που διατρέχει τη φύση του ανθρώπου. Ούτως ή άλλως την εποχή που γυρίστηκε η ταινία, ο Παζολίνι ήθελε να καταδείξει αφενός την τρομακτική ανθεκτικότητα του ολοκληρωτισμού αλλά ταυτόχρονα και την πιθανότητα μιας νέας μετάλλαξής του, του θανατηφόρου καπιταλισμού.
Το ιστορικό πλαίσιο λειτουργεί αφενός καταγγελτικά απέναντι στον φασισμό και αφετέρου μας επιτρέπει να κάνουμε συνειρμούς και αναγωγές σε ένα ευρύτερο κοινωνικό επίπεδο, στην οικογένεια, στην επίσημη εκπαίδευση και εν γένει οπουδήποτε διαρρηγνύονται κοινωνικοί, πολιτισμικοί και αξιακοί φραγμοί, μόνο και μόνο για να ικανοποιηθεί η καθολική εξουσία ανθρώπων πάνω σε ανθρώπους.
– Πώς προσεγγίζετε μουσικά το έργο;
– Η παράσταση ανήκει, με την ευρύτερη έννοια, στο είδος του μουσικού θεάτρου. Στοιχεία, βέβαια, όπως η μουσικότητα και ρυθμικότητα του λόγου, που διατρέχουν τις μέχρι τώρα παραστάσεις μου, σαφώς υπάρχουν και εδώ. Με τον Τζεφ Βάγγερ στη σύνθεση εργαστήκαμε αρκετά πάνω στη μουσική δραματουργία της παράστασης, έτσι ώστε να σκιαγραφείται, παράλληλα με τη θεατρική δράση, το ζοφερό τοπίο των γεγονότων μέσω των μελωδιών, των παλμών, του ρυθμού, του λόγου και των ηχοτοπίων που δημιουργεί η ηλεκτρονική μουσική.
– Πιστεύετε ότι η ακραία βία του έργου ωθεί τους θεατές να σκεφτούν πάνω στην ανθρώπινη αγριότητα, ή μας αναγκάζει να αποτρέψουμε το βλέμμα ιδίως όταν η τόση φρίκη ξεχύνεται από τη θεατρική σκηνή, χωρίς τη διαμεσολάβηση της κινηματογραφικής οθόνης;
– Η οδύνη και η φρίκη ξεχύθηκαν στην ανθρωπότητα κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και συνεχίζουν να ξεχύνονται δυστυχώς και στις μέρες μας. Σοκαριστικά είναι τα εγκλήματα του φασισμού και του ναζισμού.
Η τέχνη έρχεται να αναπαραστήσει μια ανθρώπινη αγριότητα που ήδη υπάρχει, και το κάνει για να περάσει πολλαπλά μηνύματα. Μια ματιά να ρίξεις στις τρέχουσες ειδήσεις, γίνεται κατανοητό το πόσο επίκαιρο είναι το έργο του Παζολίνι. Πιστεύω πως στην ταινία –και αυτό έχουμε προσπαθήσει να κάνουμε και στην παράσταση–, είναι το πολιτικό και κοινωνικό της πρίσμα που λειτουργεί ως διαμεσολαβητής για τον θεατή και όχι τελικά η κινηματογραφική οθόνη.
– Η πρώτη μετάφραση του κειμένου του Ντε Σαντ στα ελληνικά λογοκρίθηκε και το έργο χαρακτηρίστηκε «άσεμνο». Τι είναι άσεμνο σήμερα;
– Ασεμνο απέναντι σε τι ή απέναντι σε ποιον; Η λέξη αυτή σχετίζεται συνήθως με πράξεις που έχουν να κάνουν με τη σεξουαλικότητα, αλλά το «Σαλό» δεν έχει ως κώδικα αναφοράς το σεξ. Τα πρόσωπα του έργου που επιβάλλονται με τη βία στους υπόλοιπους είναι πολιτικά πρόσωπα που ασπάζονται τον φασισμό. Αρα εδώ το γυμνό σώμα δεν έχει να κάνει με την ηδονή, αλλά με την απόλυτη εκμετάλλευση και κακοποίησή του ως παιχνίδι στα χέρια των εξουσιαστών. Τα σπαραγμένα σώματα των νέων υπαινίσσονται ακράδαντα την ύπαρξη ενός κόσμου βίαιου και ανεξέλεγκτα άδικου όπου οι ρίζες του ολοκληρωτισμού βρίσκουν συνεχώς γόνιμο έδαφος για να αναπτυχθούν.
της παράστασης, ένας από τους τέσσερις φασίστες που ελέγχουν τη Δημοκρατία του Σαλό, κρατίδιο-μαριονέτα της ναζιστικής Γερμανίας στην Ιταλία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Η τέχνη έρχεται να αναπαραστήσει μια ανθρώπινη αγριότητα που ήδη υπάρχει, και το κάνει για να περάσει πολλαπλά μηνύματα. Μια ματιά να ρίξεις στις τρέχουσες ειδήσεις, γίνεται κατανοητό το πόσο επίκαιρο είναι το έργο του Παζολίνι.
Εδώ το γυμνό σώμα δεν έχει να κάνει με την ηδονή, αλλά με την απόλυτη εκμετάλλευση και κακοποίησή του ως παιχνίδι στα χέρια των εξουσιαστών.