Πώς ναυάγησε το σχέδιο «Ή ταν ή επί τας»

Το χρονικό της ελληνικής κρίσης χρέους αναλύει μελέτη του καθηγητή Οικονομικής Ιστορίας Χάρολντ Τζέιμς

Ο Χάρολντ Τζέιμς είναι καθηγητής Οικονομικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον. Οσοι τον ξέρουν διακρίνουν έναν ακαδημαϊκό με αμείωτο ενδιαφέρον για την Ελλάδα. Ως επίσημος ιστορικός του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, ανέλαβε να εκπονήσει μελέτη με τίτλο: «Το ΔΝΤ και η ευρωπαϊκή κρίση χρέους». Για τον σκοπό αυτό μίλησε με περισσότερους από 100 πρωταγωνιστές και μελετητές της κρίσης, που κατοικοεδρεύουν στην Ευρώπη, στην Ελλάδα και στις ΗΠΑ. Σε ένα έργο 300 σελίδων, το οποίο αναρτήθηκε στην ψηφιακή βιβλιοθήκη του Ταμείου, ο Τζέιμς παρουσιάζει αναλυτικά το χρονικό της «ελληνικής τραγωδίας», φωτίζοντας γεγονότα που εκτυλίχθηκαν στο παρασκήνιο. Ξεχωριστό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι περιγραφές του για την ευκαιρία που χάθηκε ακριβώς στην εκδήλωση της κρίσης και η οποία θα είχε δώσει μάλλον διαφορετική τροπή στα γεγονότα που σημάδεψαν το ελληνικό story.

Κωδικός «Etan»

Ηταν Απρίλιος του 2010. Είχαν περάσει μόλις λίγες μέρες μετά το διάγγελμα του Γιώργου Παπανδρέου στο Καστελλόριζο για την ενεργοποίηση του μηχανισμού στήριξης με στόχο τη διάσωση της ελληνικής οικονομίας. Ευρώπη και ΗΠΑ είχαν σκύψει πάνω από το ελληνικό ζήτημα, υπό τον φόβο ότι η οικονομική κατάρρευση μιας χώρας-μέλους της Ευρωζώνης θα είχε διεθνείς συνέπειες. Μέσα σ’ αυτό το σκηνικό, μια πολύ συγκεκριμένη οπτική άρχισε να λαμβάνει σάρκα και οστά στην έδρα του ΔΝΤ, στην Ουάσιγκτον.

Δύο στελέχη του Ταμείου, οι Ρέζα Μογκαντάμ και Σον Χάγκαν, επιδίωξαν να εμπλακεί στις ζυμώσεις ένας διάσημος δικηγόρος της Νέας Υόρκης, ονόματι Λι Μπουχάιτ. Στόχος τους ήταν να πείσουν τον τότε γενικό διευθυντή του ΔΝΤ, Ντομινίκ Στρος-Καν, για τα οφέλη μιας έγκαιρης αναδιάρθρωσης χρέους. Μέσα από τα διδάγματα σε άλλες περιοχές του πλανήτη, όπως η Αργεντινή, είχαν οδηγηθεί στο συμπέρασμα ότι μια πρώιμη αναδιάρθρωση είναι πιο αποτελεσματική από μια καθυστερημένη αναδιάρθρωση, η οποία αυξάνει το κόστος για τη χώρα που αντιμετωπίζει την κρίση και παρατείνει τη ζημιά στη φήμη της. Διαπραγματευτής σε αναδιαρθρώσεις χρεών, ο επιφανής δικηγόρος ήταν γνωστός ως σκληρός αντίπαλος των funds, που κερδοσκοπούσαν πάνω στα χρέη αδύναμων πιστοληπτών. Ο Μπουχάιτ, ο οποίος διακρινόταν

για τις ρητορικές του δεξιότητες, ταξίδεψε πράγματι στην Ουάσιγκτον.

Χρησιμοποιώντας ένα κλειστό ασανσέρ, ανέβηκε στον όροφο όπου συνάντησε τον ΣτροςΚαν. Εκεί του παρουσίασε ένα σχέδιο το οποίο είχε ονομάσει «Etan», εμπνευσμένο από την προσταγή που απηύθυναν οι μητέρες της αρχαίας Σπάρτης στους γιους τους όταν αναχωρούσαν για τον πόλεμο: «Ή ταν ή επί τας». Και μόνο η ονομασία του σχεδίου υποδήλωνε τις διαθέσεις του Μπουχάιτ, ο οποίος προχώρησε στην παρουσίαση

χρησιμοποιώντας δραματικούς –αν όχι μελοδραματικούς– τόνους: «Τα ρουθούνια της αγοράς έχουν ανοίξει διάπλατα από τη μυρωδιά της αναδιάρθρωσης του χρέους που κυριαρχεί στον αέρα. (...) Το χειρότερο σενάριο εδώ είναι να εξαντληθούν τα χρήματα του προγράμματος διάσωσης απλώς και μόνο για να διαπιστωθεί ότι δεν μπορεί να αποφευχθεί μια αναδιάρθρωση χρέους. (...) Να δαπανηθούν τα χρήματα του προγράμματος διάσωσης για την εξόφληση των ληξιπρόθεσμων υποχρεώσεων του χρέους, έως ότου εξαντληθούν; Ή να εξαντληθούν προκειμένου να χρησιμοποιηθούν για την υποστήριξη κάποιας μορφής αναδιάρθρωσης χρέους; (...) Θυμάται κανείς την ετυμηγορία του Τσώρτσιλ για τις πολιτικές του Τσάμπερλεν το 1939; “Σας δόθηκε η επιλογή μεταξύ πολέμου και ατιμίας. Διάλεξες την ατιμία και τώρα θα έχεις πόλεμο”».

Η ζωηρή απεικόνιση του διλήμματος στην ελληνική περίπτωση φάνηκε να πείθει τον

Στρος-Καν και τα στελέχη του ΔΝΤ θεωρούσαν ότι η Ελλάδα θα έπρεπε να προσλάβει τον Μπουχάιτ ως επίσημο σύμβουλο. Σύμφωνα με το σκεπτικό της πρότασης, οι φήμες για το ενδεχόμενο χρεοκοπίας θα ήταν χρήσιμες, όμως ο υπερβολικός πανικός θα ήταν καταστροφικός.

Το σχέδιο «Etan» πρότεινε την αναδιάρθρωση ομολογιακού χρέους ύψους 302,7 δισ. ευρώ. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, οι γαλλικές τράπεζες ήταν εκτεθειμένες με 55 δισ. ευρώ ελληνικού χρέους και οι γερμανικές με 30 δισ. ευρώ – ποσά που αντιστοιχούσαν σε 3% και 1,2% του ΑΕΠ, αντίστοιχα. Πάντως, η εισήγηση δεν έθιγε το ζήτημα της –αναλογικά υψηλότερης– έκθεσης των ελληνικών τραπεζών στα ελληνικά κρατικά ομόλογα: 17% στην Εθνική Τράπεζα, 14% στην Τράπεζα Πειραιώς, 12% στην Αγροτική Τράπεζα. Το αρμόδιο τμήμα του ΔΝΤ προχώρησε άμεσα στους υπολογισμούς. Στο πιο ρεαλιστικό σενάριο, ένα «κούρεμα» κατά το 1/3 θα οδηγούσε το χρέος στο 112% του ΑΕΠ το 2010. Στο πιο τολμηρό σενάριο, ένα «κούρεμα» κατά τα 2/3 θα οδηγούσε το χρέος στο 87% του ΑΕΠ. Το δίλημμα ήταν ότι ένα μικρό «κούρεμα» δεν θα ήταν τόσο αποτελεσματικό, αλλά ένα μεγάλο «κούρεμα» θα ενίσχυε τον κίνδυνο διεθνούς μετάδοσης των επιπτώσεων.

Το ΔΝΤ κατάρτισε τελικά δύο σχέδια τα οποία ο Στρος-Καν θα παρουσίαζε στους Ευρωπαίους. Το πρώτο είχε προετοιμαστεί από το ευρωπαϊκό τμήμα του Ταμείου και περιλάμβανε το συμβατικό πλάνο ενός bailout, δηλαδή διάσωση χωρίς αναδιάρθρωση χρέους, το οποίο θα απαιτούσε δραματικές προσαρμογές από την Ελλάδα. Το δεύτερο βασιζόταν στην παραδοχή ότι το πρώτο σχέδιο δεν θα είχε πιθανότητες επιτυχίας και πρότεινε «κούρεμα» χρέους. Μεταξύ των επιχειρημάτων, στη φαρέτρα του ΣτροςΚαν υπέρ του δεύτερου σχεδίου θα ήταν τα συμπεράσματα από προηγούμενες αναδιαρθρώσεις χρεών, οι οποίες είχαν φέρει ανάκαμψη

σε σχήμα V, αντί για σχήμα L που συνόδευε την πρόταση για το πρώτο σχέδιο.

Τις διχογνωμίες εκείνης της εποχής, ακόμη και στο εσωτερικό του ΔΝΤ, φανερώνει η πληροφορία ότι το σχέδιο για «κούρεμα» του ελληνικού χρέους δεν είχε γίνει γνωστό στο ευρωπαϊκό τμήμα του Ταμείου, το οποίο θεωρούσε ότι η μείωση του χρέους θα πυροδοτούσε μεταδοτικό πανικό στην ευρωπαϊκή περιφέρεια. Ετσι, ο Στρος-Καν και ένας μικρός αριθμός συνεργατών του δεν μοιράστηκαν την πρόταση με τον Μάρεκ Μπέλκα, που ήταν διευθυντής του ευρωπαϊκού τμήματος, ούτε με τον Πολ Τόμσεν, που θα οριζόταν επικεφαλής της αποστολής στην Αθήνα. Σημειωτέον, με βάση τη μελέτη του Χάρολντ Τζέιμς, το ευρωπαϊκό τμήμα του ΔΝΤ είχε μεν δουλέψει με χώρες που εφάρμοσαν πρόγραμμα προσαρμογής –βλ. Τουρκία–, αλλά κυρίως στο σκέλος της εποπτείας. Σε αντίθεση με το τμήμα του Ταμείου για τις αναδυόμενες αγορές, δεν είχε βαθιά εμπειρία στην εκπόνηση και κατάρτιση ενός προγράμματος διάσωσης. Από την προετοιμασία της πρότασης για «κούρεμα» είχε αποκλειστεί και ο αναπληρωτής γενικός διευθυντής του Ταμείου Τζον Λίπσκι, καθώς ήταν στέλεχος που «έτρεμε» τις αναδιαρθρώσεις λόγω της εμπειρίας του από την JPMorgan.

Η κρίσιμη στιγμή

Ο Στρος-Καν παρουσίασε το σχέδιο σε έναν Γάλλο και έναν Γερμανό αξιωματούχο, στο πλαίσιο μιας άκρως μυστικής συνάντησης στο ξενοδοχείο Sofitel, λίγα τετράγωνα μακριά από τα κεντρικά γραφεία του ΔΝΤ. Ο Γάλλος εκπρόσωπος τήρησε μια αταλάντευτη στάση, η οποία προσέγγιζε το κρατικό χρέος περίπου ως ιερή έννοια, εξ ου και αποχώρησε από τη συζήτηση. Η γαλλική τοποθέτηση ήταν μια προέκταση του δόγματος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας υπό την τότε διοίκηση του Ζαν-Κλοντ Τρισέ. Ομως, ο Γερμανός εκπρόσωπος έδειξε μεγαλύτερο ενδιαφέρον, σε σημείο που κάποια από τα στελέχη του ΔΝΤ πίστεψαν ότι τον είχαν πείσει. Ακολούθησε 2ωρη σύσκεψη του Στρος-Καν με την καγκελάριο Μέρκελ. Επειτα από εκείνη τη συνάντηση, ο επικεφαλής του Ταμείου άρχισε να υπαναχωρεί από την πρόταση για αναδιάρθρωση. Ορισμένοι από τους συνεντευξιαζόμενους στην έρευνα του Χάρολντ Τζέιμς μίλησαν για την πιο μοιραία στιγμή στη διαχείριση της ελληνικής κρίσης, παρομοιάζοντας τη Μέρκελ με την Εύα τη στιγμή που προσφέρει το δηλητηριώδες μήλο στον Αδάμ.

Το αρχικό σχέδιο του ΔΝΤ για σημαντικό «κούρεμα» του ελληνικού χρέους το 2010 και ο ρόλος της Γερμανίας και της Γαλλίας.

Μια δίωρη σύσκεψη του Στρος-Καν με τη Μέρκελ φαίνεται ότι καθόρισε τη συνταγή του ελληνικού προγράμματος. Η Γερμανίδα καγκελάριος επεξεργάστηκε το σχέδιο B του ΔΝΤ για «κούρεμα» χρέους τον Σεπτέμβριο του 2010, το οποίο τελικά απέρριψε. Η κριτική που δέχεται ο τότε διευθυντής του Ταμείου είναι ότι έκανε πίσω σε μια στιγμή η οποία έκρινε τη μοίρα της ελληνικής υπόθεσης.