Εαυτός: υπάρχει;
« Ύποφέρει από πολύ εαυτό» γράφει για κάποιον μυθοπλαστικό ήρωά του ο συγγραφέας Μισέλ Φάις. Ας μην πάει ο νους σε υπαινιγμούς περί εγωκεντρισμού. Εδώ μιλάμε για κάτι βαθύτερο, που έχει τις ρίζες του στην ευρύτερη δυτική παράδοση που θέλει τον εαυτό κάτι στέρεο, αμετάβλητο, απτό.
Για την ανατολική φιλοσοφία, ωστόσο, ο εαυτός είναι μια ψευδαίσθηση που, μάλιστα, φέρνει άφθονη θλίψη. Γιατί; Αν αναλογιστούμε πως ό,τι κάνουμε και όλα όσα σκεφτόμαστε αφορούν τον εαυτό μας, από τη στιγμή που «εαυτός» δεν υπάρχει, όλα γίνονται για το τίποτα...
Σήμερα, μέσα στον ορυμαγδό των «εαυτών» της πραγματικής ζωής και της ψηφιακής ζωής (τι απ' όλα ισχύει; Ποιος εαυτός από τους δύο; Μήπως κανένας;), η θεώρηση αυτή μοιάζει ανησυχαστικά βάσιμη.
Αλλά δεν είναι μόνον η σύγχυση μεταξύ της ψηφιακής ταυτότητας σε συνάρτηση με αυτήν
που (νομίζουμε ότι) έχουμε «εκεί έξω», στη λεγόμενη πραγματική ζωή. Είναι ότι οι τελευταίες ανακαλύψεις των νευροεπιστημών δείχνουν ότι το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου δημιουργεί αέναα αφηγήσεις μέσω των οποίων ερμηνεύουμε την πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να οδηγούμαστε σε μια εσφαλμένη ταύτιση με αυτές. Για όποιον ενδιαφέρεται, ας ανατρέξει στο πρόσφατο άρθρο «Eastern philosophy says there is no “self”. Science agrees» του Κρις Νιμπάουερ (Chris Niebauer), στον ιστότοπο Big Think.
Η μεγάλη επιτυχία των νευροεπιστημών τις τελευταίες δεκαετίες είναι ότι κατάφεραν να χαρτογραφήσουν τον εγκέφαλο. «Στην πράξη, κάθε λειτουργία του νου έχει χαρτογραφηθεί μέσα στον εγκέφαλο με μια σημαντική
εξαίρεση: τον εαυτό». Παρά τις διαφωνίες μεταξύ των νευροεπιστημόνων, φαίνεται πως ουδείς έχει καταφέρει να εντοπίσει τη λειτουργία του εαυτού σε κάποια νευρωνική τοποθεσία, ούτε καν αν υπάρχει στο δεξί ή στο αριστερό ημισφαίριο.
«Ο ψευδαισθησιακός εαυτός σου –η φωνή μέσα στο κεφάλι σου–», γράφει ο Νιμπάουερ, «είναι πολύ πειστικός. Αφηγείται πώς είναι ο κόσμος, καθορίζει τα πιστεύω σου, ξαναπαίζει τις μνήμες σου, δημιουργεί ταυτίσεις με το παρελθόν». Με άλλα λόγια, «ο ατομικός εαυτός είναι κάτι που ταιριάζει καλύτερα σε κάποιον επινοημένο χαρακτήρα παρά σε έναν πραγματικό».
Η στοιχειώδης λογική υπαγορεύει πως όλα τα παραπάνω είναι κάπως παράλογα. Ή, τουλάχιστον, η λογική με την οποία έχουμε γαλουχηθεί στον δυτικό κόσμο (στον βαθμό που και η Ελλάδα υπάγεται σε αυτόν). Ομως, υπάρχει άφθονος παραλογισμός στο σύμπαν – ή, έστω, μια παράδοξη συνθήκη που δεν συνάδει με αυτό που εισπράττουμε ως «καθημερινή εμπειρία». Οπως πάντως το θέτει ο Νιμπάουερ, «ο εαυτός είναι περισσότερο ρήμα παρά ουσιαστικό».
Ενδιαφέρουσα παρατήρηση: το ρευστό, φευγαλέο «κάτι» που αποδεχόμαστε ως εαυτό βρίσκεται σε διαρκή κίνηση, μεταβάλλεται· δεν είναι κάτι στατικό, δεδομένο. Αντιλαμβάνεται κάποιος πόσο δύσκολο είναι να εμφυτεύσουμε «εαυτό» σε μια μηχανή, να δημιουργήσουμε ανώτερη τεχνητή νοημοσύνη, τη στιγμή που δεν έχουμε αποφανθεί πάνω στα θεμελιώδη δικά μας. Το βέβαιο είναι ότι, υπάρχειδεν υπάρχει, κάτι μας κρατάει ξύπνιους τις νύχτες. Κάτι μας βασανίζει κάποιες ώρες της ημέρας. Και μετά, πεθαίνουμε.