«Δεν είναι η Μπερνάρντα ο εχθρός»
Η σκηνοθέτις Μαρία Πρωτόπαππα ανεβάζει μια νέα ανάγνωση του εμβληματικού έργου του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα
«Μάλλον το θέμα που με απασχολεί πάντα είναι η ελευθερία. Είναι σαν να προσπαθώ να εξετάσω γιατί οι άνθρωποι εμμένουμε στο να υποτασσόμαστε», τονίζει η ηθοποιός και σκηνοθέτις Μαρία Πρωτόπαππα σχετικά με τους κοινούς τόπους που συνδέουν τη νέα σκηνοθετική δουλειά της για το Θέατρο Τέχνης, «Το σπίτι της Μπερνάρντα Αλμπα» του Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, με την αμέσως προηγούμενη, την «Αντιγόνη» του Ζαν Ανούιγ.
Το έργο, γραμμένο τον Ιούνιο του 1936, έμελλε να είναι το κύκνειο άσμα του Λόρκα, ο οποίος δεν πρόλαβε να δει το θεατρικό ανέβασμα αυτού του «δράματος των γυναικών της επαρχίας», αφού τον Αύγουστο του ίδιου έτους δολοφονήθηκε, ενώ μόλις είχε ξεσπάσει ο ισπανικός εμφύλιος.
Στην ισπανική ύπαιθρο των αρχών του 20ού αιώνα, την οποία γνώριζε καλά ο Λόρκα, μιας και γεννήθηκε σε μια κωμόπολη της Ανδαλουσίας, βρίσκεται το σπίτι της Μπερνάρντα Αλμπα. Μετά τον θάνατο του δεύτερου συζύγου της η αυταρχική μητέρα επιβάλλει στις πέντε κόρες της οκταετές πένθος και εγκλεισμό. Σε αυτό το ασφυκτικό, ανελεύθερο πλαίσιο, εκείνες προσπαθούν να αντιδράσουν, ερωτεύονται και εντέλει ξαναβυθίζονται στο πένθος, όταν ο θάνατος ρίχνει και πάλι τη σκιά του.
Για τη Μαρία Πρωτόπαππα, ο χαρακτήρας της δεσποτικής χήρας δεν ταυτίζεται με τον δικτάτορα Φράνκο, μια ανάγνωση που γίνεται συχνά στο έργο. «Είναι μια μάνα», εξηγεί, «ο Λόρκα διαλέγει μια γυναίκα, η οποία με τον τρόπο της προσπαθεί να προστατέψει τις κόρες της από τον έξω κόσμο, απλά διαπράττει ύβρι. Είναι ένα έργοκαταπέλτης απέναντι στην Καθολική Εκκλησία, αλλά εξυμνεί με έναν πολύ παράξενο τρόπο τη μητρότητα και τα λάθη που μπορεί να γίνονται μέσα της. Γι' αυτό πιστεύω ότι επιλέγει να δώσει το όνομα Μπερνάρντα στη μάνα, που σημαίνει αρκούδα, ένα ζώο-σύμβολο της αντοχής, της ανθεκτικότητας, της υπερπροστατευτικότητας. Δεν είναι η Μπερνάρντα ο εχθρός».
Ο υπότιτλος που έχει διαλέξει η σκηνοθέτις αποκωδικοποιεί την ανάγνωσή της: «Το σώμα που ανατέλλει η αντοχή». Οπως μας λέει η ίδια, ένα από τα θέματα του έργου αφορά τη γυναικεία εμπειρία. «Στο πώς είμαστε προγραμματισμένες να αντέχουμε και να ξανασηκωνόμαστε», σημειώνει και προσθέτει ότι το ίδιο ισχύει και για τις χώρες, οι οποίες πάντα απεικονίζονται στη ζωγραφική ως νέες, φτωχές ή καλοζωισμένες γυναίκες. «Νομίζω ότι αυτό ένιωθε και ο Λόρκα για τη χώρα του, ότι πρέπει να αντέξει. Δεν αθωώνει κανέναν ο Λόρκα, ψάχνει να βρει ποιο είναι αυτό το λάθος που κάνουμε όλοι, πλούσιοι και φτωχοί, ελεύθεροι και δούλοι –γιατί έχει τέτοιες φράσεις μέσα– και δεν κρατάμε ο ένας το χέρι του άλλου».
Ο Χρήστος Στέργιογλου
Στην παράσταση τον ρόλο της Μπερνάρντα Αλμπα ερμηνεύει ο Χρήστος Στέργιογλου, επιλογή που η σκηνοθέτις ξεκαθαρίζει ότι δεν αποτελεί κάποιο σχόλιο περί φύλου. «Θεωρώ ότι οι ηθοποιοί οφείλουν να έχουν κάτι ουδέτερο. Οταν κάνουμε θέατρο μπορούμε να γίνουμε ό,τι θέλουμε, δέντρα, ζώα, οτιδήποτε, αυτή είναι η τέχνη μας. Ο Χρήστος Στέργιογλου έχει όλα τα εκφραστικά μέσα, την ευαισθησία, εμπειρίες πολύ βαθιές και με κάποια πράγματα συνδέεται σχεδόν μεταφυσικά».
Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη δραματουργία, μέσα από τη μελέτη του πρωτότυπου κειμένου, η οποία οδήγησε την κ. Πρωτόπαππα να δουλέψει η ίδια τη μετάφρασή του μαζί με την ηθοποιό Ελένη Σπετσιώτη. «Προσπάθησα να καταλάβω ποιες είναι οι πρωταρχικές ενέργειες που κρύβονται πίσω από κάθε λέξη. Εως τότε νόμιζα ότι ο Λόρκα ονομάζεται ποιητής λόγω του λυρισμού που έβλεπα ως επί το πλείστον στις μεταφράσεις. Αλλά τελικά ανακάλυψα ότι είναι αλληγορικός, μιλάει για πολιτική, έχει αναφορές από τη Βίβλο, από την Αποκάλυψη του Ιωάννη, μιλάει για την ιστορία της Ευρώπης και την πολιτική της χώρας του, για τον εμφύλιο».
Η καταβύθιση σε ένα τόσο πυκνό κείμενο οδήγησε τη σκηνοθέτιδα στην αναζήτηση της ετυμολογίας των λέξεων, του τρόπου με τον οποίο είναι δομημένες οι φράσεις, αλλά και στον εντοπισμό των παράλληλων ιστοριών που αφηγείται ο Λόρκα με τις γλωσσικές επιλογές, τα σύμβολα και τις αναφορές του. «Προσπάθησα να βρω από πού άντλησε τα ονόματα των ηρωίδων του, γιατί η ιστορία που λέει είναι αλληγορία για μια χώρα, έψαξα λοιπόν και την ιστορία της Ισπανίας, είδα ότι χρησιμοποιεί στα ονόματα τα «misterios dolorosos», τα στάδια από τα οποία πέρασε ο Ιησούς από το Ορος των Ελαιών μέχρι τη Σταύρωσή Του, πράγματα που οι Ισπανοί χρησιμοποιούν στην παράδοσή τους και είναι εξοικειωμένοι με αυτά. Το κείμενο έχει στοιχεία ελληνικής μυθολογίας, υπάρχουν ο Οιδίποδας, ο Δίας, η βελανιδιά, υπάρχουν εικόνες και μεταφορές για τις αποικίες της ισπανικής αυτοκρατορίας, κάνει μια ποίηση υπερρεαλιστική, ενώ σε πρώτο επίπεδο μιλάει για μια οικογενειακή ιστορία. Εχει μεγάλο βάθος και η τεχνική του είναι αξιοθαύμαστη. Το μέλημά μου ήταν να εμφανίσω στη γλώσσα όσα ανακάλυψα μελετώντας το κείμενο, μεταφράζοντας κάποια πράγματα πιο καθαρά και προσπαθώντας να αποκαλύψω την πηγή της σκέψης».
Στην παράσταση, ο χαρακτήρας της δεσποτικής χήρας δεν ταυτίζεται με τον δικτάτορα Φράνκο, μια ανάγνωση που γίνεται συχνά στο έργο.
«Εξυμνεί με έναν πολύ παράξενο τρόπο τη μητρότητα και τα λάθη που μπορεί να γίνονται μέσα της», λέει η σκηνοθέτις.