Ο Σεφέρης «επί τίτλω Πρέσβεως»
Ολο το χρονικό της μετατροπής του γραφείου του νομπελίστα ποιητή στο Λονδίνο σε εκθεσιακό χώρο
«Τρίτη, 29 Ιουλίου 1958: Είμαι απελπισμένος με τον κόσμο της δουλειάς μου – αυτό το αίσθημα που είχα στον πόλεμο του '40, στην Αθήνα με τα μετόπισθεν. Πώς μπορούν τέτοιοι άνθρωποι να προκόψουν οποιοδήποτε ζήτημα. Ας είναι – καιρός ν' αρχίσω να κάνω την προσευχή μου – τώρα». Σκέψεις του Γιώργου Σεφέρη στις «Μέρες Ζ΄. 1 Οκτώβρη 1956 - 27 Δεκέμβρη 1960 (Ικαρος, 1990). Οπως γράφει η Θεανώ Μιχαηλίδου, επιμελήτρια της έκδοσης, «το καλοκαίρι του 1956 ο Σεφέρης ανέλαβε τη Β΄ Πολιτική Διεύθυνση του υπουργείου Εξωτερικών, αρμόδια για το Κυπριακό και τις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Ενα χρόνο αργότερα τοποθετήθηκε πρεσβευτής “επί τίτλω Πρέσβεως” στο Λονδίνο, όπου και παρέμεινε έως το 1962».
Η δυσφορία του Σεφέρη οφείλεται κυρίως στην τριβή του με το Κυπριακό. «Μετά τις Συμφωνίες της Ζυρίχης (Φεβρουάριος 1959), το υπηρετείν ταυτίζεται οριστικά με τη σπατάλη και τη φθορά», σχολιάζει η Θ. Μιχαηλίδου. Ο Σεφέρης περνάει ώρες στο γραφείο του, στην πρεσβεία του Λονδίνου. Δεν γράφει πολύ. Συναντάει όμως τον Τ. Σ. Ελιοτ, τον Χένρι Μουρ, τον Ε. Μ. Φόρστερ: «Με συγκίνησε αυτός ο ζωντανός γέρος· χαίρομαι που είναι εκεί. Του χάρισα ένα τετράδραχμο του Δημητρίου Σωτήρος· μια μνήμη του φίλου του, του Καβάφη».
Ο Σεφέρης λίγο πριν τιμηθεί με το Νομπέλ (1963)· λίγο πριν πέσει σε δυσμένεια από τους Καραμανλή - Αβέρωφ επειδή διαφώνησε για τη Συμφωνία της Ζυρίχης. Τεράστιο κεφάλαιο στην Ιστορία και στα γράμματα της χώρας, το οποίο τράβηξε την προσοχή της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου όταν, επ' αφορμή της επίσκεψής της στο Λονδίνο για την κηδεία της βασίλισσας Ελισάβετ, είδε από κοντά τον προσωπικό χώρο του Σεφέρη στην πρεσβεία.
Η αρχική ιδέα
Μου το διηγείται η ίδια η Πρόεδρος, στο γραφείο της στο Προεδρικό Μέγαρο, με τον γάτο της, τον κοινωνικότατο Οδυσσέα, να κουλουριάζεται στον καναπέ δίπλα μου. «Ο τότε πρέσβης κ. Ραπτάκης με πήγε στο γραφείο του Σεφέρη. Δεν είχε αλλάξει τίποτα από τότε, όμως ο χώρος ήταν ψυχρός, άδειος. Τότε μου ήρθε η ιδέα. Μια ιδέα που η αλήθεια είναι ότι μου ήρθε κάπως έτοιμη: στην αρχή της θητείας μου με προσέγγισε ο Νικόλας Παΐσιος, γιατρός και μανιώδης συλλέκτης, να κάνω μια παρουσίαση σε έκθεση της Λήδας Κοντογιαννοπούλου στο Μουσείο Χατζηκυριάκου - Γκίκα στην Κριεζώτου. Τα έργα της αφορούσαν εσωτερικά σπιτιών καλλιτεχνών, του Τέτση, της Μελά, μα και του Σεφέρη στην οδό Αγρας».
Η έκθεση «Το σπίτι της μνήμης» της Λήδας Κοντογιαννοπούλου είχε κάνει εγκαίνια στις 20 Σεπτεμβρίου 2021. Εκεί η ζωγράφος εξέθετε, μεταξύ άλλων, έργα που είχε φιλοτεχνήσει εντός του σπιτιού της οδού Αγρας. Το σπίτι αυτό είναι ακόμη μία ιστορία που συνδέεται με τα χρόνια του Σεφέρη στη «Λόντρα»: «Το οικόπεδο της οδού Αγρας 20 αγοράστηκε τον Ιανουάριο του 1956, τα θεμέλια του σπιτιού μπήκαν στις 13 Απριλίου 1957 και οι οικοδομικές εργασίες περατώθηκαν το 1959» (Θ. Μιχαηλίδου).
Η κ. Σακελλαροπούλου εγκαινίασε την έκθεση στην Κριεζώτου. Πριν από τα εγκαίνια είχε όμως επισκεφθεί το σπίτι της οδού Αγρας. «Εκεί γνώρισα την Αννα Λόντου,
κόρη της Μαρώς και προγονή του Σεφέρη, η οποία πέθανε πρόσφατα. Γοητευτική και καλλιεργημένη γυναίκα. Συγκινήθηκα στο σπίτι· ήταν λες και ο Σεφέρης είναι κάπου εκεί μέσα. Είδα εκεί και τα έργα της Λήδας Κοντογιαννοπούλου που μου άρεσαν πολύ. Εκανα λοιπόν αυτή τη σκέψη: γιατί να μην επιλέξουμε αντικείμενα από την Αγρας και να τα μεταφέρουμε στο Λονδίνο, στο γραφείο του Σεφέρη; Η Αννα Λόντου δέχθηκε αμέσως και προσέφερε πολύτιμο υλικό, ο κ. Ραπτάκης δέχθηκε την πρόταση με ενθουσιασμό, ο Ν. Παΐσιος προσέφερε αντικείμενα από τη δική του συλλογή, η Λ. Κοντογιαννοπούλου δύο λάδια και μεταξοτυπίες με έργα
της, στάλθηκαν επίσης πολλά βιβλία (προχθές στείλαμε ακόμη ένα πακέτο), πάντοτε μέσω διπλωματικού ταχυδρομείου».
«Ο χώρος ζωντάνεψε»
Το εγχείρημα ξεκίνησε σε μια φάση μεταβατική για την ελληνική πρεσβεία: τον κ. Ιωάννη Ραπτάκη διαδέχθηκε ο κ. Ιωάννης Τσαούσης, «ο οποίος επίσης έδειξε μεγάλο ενθουσιασμό. Οταν ξαναπήγα στο Λονδίνο», συνεχίζει η κ. Σακελλαροπούλου, «για την ενθρόνιση του Καρόλου, κάποια πράγματα είχαν ήδη τοποθετηθεί και σιγά σιγά ο χώρος γινόταν εκθεσιακός. Δεν το λέμε “μουσείο” διότι ένα μουσείο είναι πάντοτε ανοιχτό, ενώ μια πρεσβεία δεν μπορεί. Ομως ο χώρος ζωντάνεψε».
«Η πρωτοβουλία της Προέδρου της Δημοκρατίας συνεχίζεται· μέχρι και σήμερα λειτουργεί ως γέφυρα πολιτισμού. Μόλις χθες έφθασαν άλλα 25 βιβλία· κάποια από αυτά είναι πρώτες εκδόσεις», μου λέει τηλεφωνικά ο πρέσβης κ. Τσαούσης. «Σήμερα ο χώρος αυτός είναι η πρεσβευτική κατοικία, τότε ήταν η πρεσβεία, αλλά δεν έχει αλλάξει καθόλου. Από τη στιγμή που η κυρία Πρόεδρος απέστειλε τα πρώτα εκθέματα, ο χώρος άρχισε να αναδιαμορφώνεται. Εχουμε ακόμη επιστολές από το Ιστορικό Αρχείο του υπουργείου Εξωτερικών, φωτογραφικό υλικό του ΜΙΕΤ, τα έργα της Λήδας Κοντογιαννοπούλου. Εστιάζουμε στις τρεις πτυχές του Σεφέρη: τον ποιητή, τον άνθρωπο, τον διπλωμάτη».
Και η επισκεψιμότητα; «Δύο φορές τον μήνα κατόπιν ραντεβού, αλλά έχουμε και εμβόλιμες επισκέψεις ελληνικών και βρετανικών φορέων και οργανώσεων. Περιμένουμε και ένα σχολείο από τη Λάρισα μέσα στον Φεβρουάριο. Θα έλεγα πως τον χώρο επισκέπτονται περίπου 100 άτομα τον μήνα και, μαζί με τους επισήμους, τον έχουν επισκεφθεί περί τα 400 άτομα έως τώρα».
Ο Νικόλας Παΐσιος, στον δρόμο για την εφημερία του στο νοσοκομείο, τονίζει από το τηλέφωνο ότι ήταν μεγάλη η προσφορά της Αννας Λόντου και της κόρης της, Δάφνης. «Η ιδέα ήταν της Προέδρου της Δημοκρατίας, οι πρέσβεις την αγκάλιασαν και οι πιο γενναίες δωρεές ήταν από την Αννα Λόντου και τη Δάφνη Κρίνου. Επέλεξαν τα αντικείμενα με προσοχή ώστε να μη στερηθεί η Αγρας. Εγώ απλώς απευθύνθηκα σε δύο ζωγράφους: στον Θανάση Μακρή και στη Λήδα Κοντογιαννοπούλου. Ο Μακρής, σπουδαίος σχεδιαστής επίσης, μας έδωσε δύο πορτρέτα του ποιητή που έδεσαν ωραία με τα έργα που φιλοτέχνησε η Κοντογιαννοπούλου εντός της οδού Αγρας. Ετσι συνδέθηκε η Αθήνα με το Λονδίνο».
Η Λήδα Κοντογιαννοπούλου πρωτομπήκε στο σπίτι της οδού Αγρας τον Ιανουάριο του 2017. Εργάστηκε εκεί έως τον Ιανουάριο του 2023. «Εξι χρόνια, με ωράριο 8-2 το πρωί, κάθε μέρα σχεδόν. Πέρασα με την Αννα Λόντου όλη την καραντίνα της COVID. Ηταν ωραία παρέα να δουλεύεις εκεί, μαζί της. Ηταν μια 87χρονη γυναίκα με μυαλό 20χρονης. Αλλά ήταν και απίστευτα διακριτική. Μου έλεγε “χαίρομαι που είσαι εδώ. Εχουν όλοι πεθάνει και δεν έχω με ποιον να μιλήσω”. Η Λόντου είχε απόλυτο
σεβασμό στο έργο ενός καλλιτέχνη, γι' αυτό και ο Σεφέρης και ο Λορεντζάτος της είχαν αδυναμία».
Πώς ξεκίνησε όμως αυτό το ταξίδι; «Οταν αρρώστησε ο Τέτσης, ο Παΐσιος ήταν κοντά του και μου πρότεινε να πάω να ζωγραφίζω στο σπίτι του διότι θα τον ζωντάνευε να βλέπει τη διεργασία της ζωγραφικής και να μυρίζει το νέφτι. Μετά μου είπε να πάω και στο σπίτι της Μελά και μετά στου Σεφέρη. Τα έργα που έκανα σε αυτά τα σπίτια αποτέλεσαν την έκθεση “Το σπίτι της μνήμης”. Αν δεν ήταν η Λόντου, μάλλον θα είχα κάνει 2-3 έργα και θα είχα φύγει. Αλλά παρέμεινα. Με τραβούσαν και το σπίτι και αυτή η γυναίκα. Σκοπός της ζωής της ήταν το σπίτι να μην αλλάξει. Και πράγματι, πέρα από επιμέρους ανακαινίσεις, το γραφείο του Σεφέρη και το σαλόνι έχουν μείνει ίδια. Θυμάμαι μια φορά άνοιξα ένα ντουλάπι και ανακάλυψα το πικάπ του. Στο πλάι, οι δίσκοι του: Μπαχ, Ορατόριο των Χριστουγέννων, Κατά Ματθαίον Πάθη, τα Κουαρτέτα του Μπετόβεν. Εκανα έναν πίνακα ειδικά με αυτό το σκηνικό».
Το σπίτι της οδού Αγρας έχει έναν μικρό κήπο στην πίσω πλευρά που συνορεύει με τη μάντρα του Παναθηναϊκού Σταδίου. «Εκεί», λέει η Λ. Κοντογιαννοπούλου, «έχει ένα τραπέζι που ο Σεφέρης έφερε από τη Συρία. Για μία και μοναδική φορά ζωγράφισα νύχτα, από έξω προς τα μέσα, με το σαλόνι φωτισμένο. Τότε έκανα το μόνο αληθινά νυχτερινό έργο στην Αγρας».
Της λέω ότι κάθε φορά που περνάω απ' έξω, τα επάνω παραθυρόφυλλα είναι πάντοτε ανοιχτά. «Ετσι το ήθελε η Αννα Λόντου. Οταν ζωγράφιζα νυχτερινά κατά τη διάρκεια της ημέρας, τα έκλεινα με την άδειά της. Δεν παραπονέθηκε ποτέ. Ομως μετά τα άνοιγα. Πάντοτε».
Μια ιδέα της Προέδρου της Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου που υλοποιήθηκε κυρίως με τις δωρεές της Αννας Λόντου και της Δάφνης Κρίνου.
«Συγκινήθηκα στο σπίτι· ήταν λες και ο Σεφέρης είναι κάπου εκεί μέσα. Εκανα λοιπόν αυτή τη σκέψη: γιατί να μην επιλέξουμε αντικείμενα από την Αγρας και να τα μεταφέρουμε στο Λονδίνο, στο γραφείο του Σεφέρη;».
Τσάι με τον Βολανάκη
Στις «Μέρες», ο Σεφέρης γράφει πως το Σάββατο 23 Μαΐου 1959 στο Κέιμπριτζ πήρε τσάι με τον Μίνωα Βολανάκη («από τους καλούς νέους μας· τον χαίρεσαι»), με αφορμή τις «Βάκχες» του εκεί. Στον ρόλο του Πενθέα ο Σον Κόνερι. Πολλά χρόνια μετά, το 1992, ο Μ. Βολανάκης θυμόταν τη σκηνή σε μια ιδιωτική μας συνομιλία. Κάτι που δεν μνημονεύει ο Σεφέρης στις «Μέρες»: «Είπα στον Σεφέρη, “για μένα ο Κόνερι είναι η 28η Οκτωβρίου”. Με ρωτάει ο Σεφέρης: “Τότε ο Ρίτσαρντ Μπάρτον τι σου είναι;”. Του λέω: “Η 25η Μαρτίου”. Εκανε μια παύση και ρώτησε μετά με ένα πονηρό χαμόγελο: “Κι εγώ; Τι σου είμαι;”. Τον κοίταξα και του είπα: “Εσείς είστε για μένα η Ημέρα των Αγίων Πάντων”».