Απαισιοδοξία και αλληλεγγύη
Μία από τις πολλές χαρές που έχει το γράψιμο σε έντυπα ευρείας κυκλοφορίας, η κυριότερη μάλλον, είναι η ανταλλαγή με τους αναγνώστες. Μια τέτοια απροσδόκητα μεγάλη επικοινωνία και ανταλλαγή, με γνωστούς και άγνωστους, είχα για το προηγούμενο κείμενο (6-7/1/ 2024) σε αυτήν εδώ τη στήλη, με αφορμή τα «Πεσμένα φύλλα» του Καουρισμάκι. Συνεχίζω τη συζήτηση, στο ίδιο πνεύμα, κάνοντας λόγο για δύο άλλες ταινίες του σπουδαίου Φινλανδού σκηνοθέτη. Ο λόγος, δηλαδή, πάλι για την αλληλεγγύη των φτωχών και για το θαύμα.
Η ταινία «Η άλλη πλευρά της ελπίδας» (2017) είναι συνέχεια της «Χάβρης» (2011) — ο σκηνοθέτης έχει υποσχεθεί και άλλη μία ακόμη για να ολοκληρώσει την τριλογία για τους μετανάστες. Ο Χάλιντ, Σύρος μετανάστης από το Χαλέπι, έχει χάσει όλη την οικογένειά του, όταν βομβαρδίστηκε το σπίτι τους (άγνωστο και αδιάφορο από ποια εμπόλεμη πλευρά). Σώζονται μόνο αυτός και η αδελφή του, επειδή έτυχε και οι δυο τους να μην είναι εκεί. Θα φτάσουν στην Κεντρική Ευρώπη, ακολουθώντας τη γνωστή διαδρομή ταλαιπωρίας, κινδύνου και αγωνίας: Τουρκία, Ελλάδα, Σερβία, Βόρεια Μακεδονία. Στην Ουγγαρία θα χάσει τα ίχνη της Μύριαμ, του μόνου δικού του ανθρώπου που του έχει απομείνει. Ο Χάλιντ δεν νοιάζεται πια για τη δική του ζωή και σωτηρία, το μόνο που τον νοιάζει είναι να βρει την αδελφή του. Γυρίζει τη μισή Ευρώπη με τα πόδια αναζητώντας την.
Ο Καουρισμάκι μπορεί να είναι ο ποιητής της αλληλεγγύης και του θαύματος, δεν είναι πάντως αφελής, στις ταινίες του έχουν πάντα έντονη παρουσία η βία του κράτους και της κοινωνίας, η απληστία των οικονομικών παραγόντων. Ο Χάλιντ, όπως κάθε μετανάστης, έρχεται καθημερινά αντιμέτωπος με αυτή τη βία, η ζωή του παίζεται κάθε στιγμή κορώνα-γράμματα και η σωτηρία της εξαρτάται από τους συνανθρώπους. Ο Χάλιντ σώζεται επειδή ο ναύτης στο φορτηγό πλοίο που τον μετέφερε από το Γκντανσκ στη Φινλανδία δεν τον κάρφωσε στον καπετάνιο και του έφερνε να φάει· η νοσοκόμα στο κέντρο υποδοχής τον διευκολύνει, μετά την απόφαση απέλασής του, να δραπετεύσει· η ομάδα αστέγων τον σώζει από τα ναζιστικά καθάρματα που ήταν έτοιμα να τον κάψουν.
Η βασανισμένη διαδρομή του Χάλιντ διασταυρώνεται με τη ζωή του μοναχικού και λιγομίλητου Βίκστρομ, πλασιέ πουκαμίσων, που εγκαταλείπει την αλκοολική γυναίκα του, ξεπουλάει το εμπόρευμα, κερδίζει χρήματα στο πόκερ και αγοράζει ένα εστιατόριο. Μετά το αλληλογρονθοκόπημα της πρώτης συνάντησης, ο Βίκστρομ θα του προσφέρει δουλειά και στέγη, θα του εκδώσει πλαστή κάρτα παραμονής και εργασίας. Για τον Καουρισμάκι, η καλοσύνη έρχεται συχνά από εκεί όπου δεν την περιμένει κανείς. Η καλοσύνη είναι έκπληξη! Ολη αυτή η αλυσίδα πράξεων καλοσύνης καταλήγει και ολοκληρώνεται σε ένα θαύμα: η αδελφή ζει κάπου στη Λιθουανία! Ο Βίκστρομ θα οργανώσει τον παράνομο
ερχομό της στη Φινλανδία – ο νταλικέρης δεν θα θελήσει να πληρωθεί για το παρακινδυνευμένο εγχείρημα. Η μυστική δύναμη της καλοσύνης μεταμορφώνει και τον ίδιο τον Βίκστρομ: πηγαίνει και βρίσκει τη γυναίκα που εγκατέλειψε, η οποία από τότε δεν έχει βάλει γουλιά αλκοόλ στο στόμα της, και η οποία τον περιμένει με τη βέρα του κρεμασμένη στον λαιμό της. Αλλο αναπάντεχο θαύμα, καρπός και αυτό της αγάπης, που είναι πάντα λιγομίλητη, αν δεν είναι και βουβή! Η Μύριαμ, ωστόσο, δεν θέλει πλαστή ταυτότητα, θέλει το όνομά της και παραδίδεται στην αστυνομία, για να ζητήσει άσυλο. Τον Χάλιντ τον μαχαιρώνει ο ναζί, αλλά δεν πεθαίνει. Δεν ξέρουμε τι θα γίνει στη συνέχεια: θα δώσουν άσυλο στη Μύριαμ ή θα την απελάσουν; Ο μαχαιρωμένος Χάλιντ, ξαπλωμένος κάτω από ένα δέντρο, δίπλα στη θάλασσα, με το σκυλί να του γλείφει το πρόσωπο, θα ζήσει; Κανείς δεν μπορεί να πει. Το πρόσωπο του Χάλιντ για πρώτη φορά στη ταινία είναι φωτεινό και ιλαρό: γαλήνη πριν από το τέλος ή ελπίδα ζωής; Ο,τι και αν γίνει στη συνέχεια, το θαύμα της ανθρώπινης αλληλεγγύης και της καλοσύνης έχει συντελεστεί. Το κακό δεν κυριάρχησε.
Σε μια παλαιότερη ταινία του
Καουρισμάκι, «Ο άνθρωπος χωρίς παρελθόν» (2002), ο ήρωας, ύστερα από χτύπημα στο κεφάλι από νεοναζί, μεταφέρεται σε νοσοκομείο, όπου οι γιατροί τον θεωρούν νεκρό. Εκείνος όμως ανασταίνεται κυριολεκτικά, σηκώνεται από το κρεβάτι και φεύγει. Και άλλη μία φορά γίνεται το ίδιο, όταν βρίσκεται πεσμένος δίπλα στη θάλασσα. Ζει αλλά έχει χάσει τη μνήμη του, δεν ξέρει ποιος είναι. Σώζεται ξανά και ξανά χάρη στη φροντίδα των άλλων. Τον περιθάλπει αρχικά μια οικογένεια απόκληρων, που ζει σε παράγκα. Τον φροντίζει και η Ιρμα, η πάμφτωχη χριστιανή που δουλεύει για τον Στρατό Σωτηρίας και μένει σε ένα δωματιάκι σε υπνωτήριο. Ερωτεύονται με βαθιά αγάπη και χωρίς διαχύσεις, όπως πάντα στον Καουρισμάκι. Ο ήρωας της ταινίας έχει χάσει τα πάντα, όνομα, μνήμη, στέγη, χρήματα, δεν έχει χάσει όμως την ικανότητα να αγαπάει και τη θέληση για ζωή (είναι πάντα καλοντυμένος). Μέσω της Ιρμας ο ήρωας θα γνωρίσει και την μπάντα του Στρατού Σωτηρίας, την οποία θα πείσει να εισαγάγει τη ροκ στα χριστιανικά τραγούδια της. Εχει πολύ ενδιαφέρον να προσέξει κανείς με τι συμπάθεια και τρυφερή ειρωνεία παρουσιάζει ο Καουρισμάκι αυτή την μπάντα! Η ταυτότητα του ήρωα θα αποκαλυφθεί με παράδοξο τρόπο: ήταν παντρεμένος, είχε υποβάλει αίτηση διαζυγίου πριν φύγει από το σπίτι του. Η γυναίκα του θα τον αναγνωρίσει από μια φωτογραφία, θα επικοινωνήσει με την αστυνομία και θα δώσει το ονοματεπώνυμό του. Η αποκάλυψη και το ξεκαθάρισμα των λογαριασμών με την πρώην σύζυγο θα επιτρέψει πια στην καλή και τίμια Ιρμα να προχωρήσει τη σχέση μαζί του.
Ο Καουρισμάκι είναι απαισιόδοξος για την πορεία του κόσμου. Μόνη ελπίδα η καλοσύνη και η αλληλεγγύη των φτωχών, που ανατρέπει απρόβλεπτα τα πάντα και επιτρέπει στη ζωή να συνεχίζεται ανθρώπινα. «Ολα είναι φιλευσπλαχνία», λέει κάποια στιγμή η Ιρμα. Ευσπλαχνία είναι η άλλη ονομασία του θαύματος. Ο ήρωάς μας δεν έχει παρελθόν, αλλά έχει μέλλον, το ανθρώπινο μέλλον που χαρίζει η αγάπη.
Για τον Καουρισμάκι, η καλοσύνη είναι έκπληξη· έρχεται συχνά από εκεί όπου δεν την περιμένει κανείς!