Ο Ποινικός Κώδικας σε νέες περιπέτειες
Το εξαγγελθέν νομοσχέδιο του υπουργείου Δικαιοσύνης προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων και σωρεία σχολίων, με αντίστοιχες αντιδράσεις από την πλευρά του υπουργείου. Αμφότερες οι πλευρές χαρακτηρίστηκαν από απόλυτες τοποθετήσεις, ενίοτε ισοπεδωτικού χαρακτήρα, που αναδεικνύουν μερικώς μόνον τα υπάρχοντα προβλήματα και δεν επιτρέπουν ούτε νηφάλια θεώρηση αλλά ούτε και ολιστική αντιμετώπιση των βασικών ζητημάτων, που είναι η έλλογη καταπολέμηση της εγκληματικότητας και η ανακούφιση του συστήματος ποινικής Δικαιοσύνης με ταυτόχρονη προστασία των ατομικών δικαιωμάτων. Ετσι, οι πολέμιοι του νομοσχεδίου παραβλέπουν ουσιώδη θετικά στοιχεία αυτού, όπως είναι η κατάργηση της έγκλησης στα οικονομικά εγκλήματα, η ορθή διατύπωση διάταξης του άρθρου 5 παρ. 2 ΠΚ και η κατάργηση της διπλής μειώσεως της ποινής όταν συντρέχουν πλείονες ελαφρυντικές περιστάσεις, ενώ οι υπέρμαχοι ελαυνόμενοι (ορθά) από την αγωνία προστασίας του θύματος δεν λαμβάνουν επαρκώς υπόψη ορισμένες ανελαστικές παραμέτρους της δικαστηριακής πραγματικότητας.
Χαρακτηριστικό αμφοτέρων των τοποθετήσεων είναι ότι κινούνται in the box, δηλαδή αναφέρονται σε απλές επιδιορθώσεις του υπάρχοντος συστήματος. Εντούτοις έχει καταστεί σαφές από μακρού ότι ουσιαστική επίλυση δεν μπορεί να υπάρξει αν δεν σκεφτούμε out of the box. Οι απαγορεύσεις των αναβολών είναι ουσιαστικά ανεφάρμοστες όπως έχει αποδειχθεί κατ' επανάληψη στο παρελθόν. Η ανάγνωση των μαρτυρικών καταθέσεων των αστυνομικών υπαλλήλων και η εκδίκαση των εφέσεων από ομοιόβαθμο τριμελές δικαστήριο αποτελούμενο απλώς από αρχαιότερους εφέτες θα οδηγήσουν σε σωρεία καταδικών της χώρας στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου και σε επανάληψη (αναδιπλασιασμό) των ποινικών δικών. Κατά τούτο η κριτική που ασκείται είναι ορθή αλλά δεν υποδεικνύει και κάποια διέξοδο. Οσες χώρες όμως έχουν επιτύχει αποσυμφόρηση του ποινικού τους συστήματος το οφείλουν στη δραστική εφαρμογή δύο θεσμών, της αποχής από την ποινική δίωξη και της ποινικής διαπραγμάτευσης (plea bargaining). Στη χώρα μας ωστόσο η ποινική διαπραγμάτευση ουσιαστικά ακυρώνεται από τον ίδιο τον Ποινικό Κώδικα (άρθρα 381 και 405), που προβλέπει ότι σε περίπτωση οικονομικού κακουργήματος ο δράστης μπορεί να απαλλαγεί από κάθε ποινή αν προβεί σε εντελή ικανοποίηση του παθόντος. Ποιο λόγο έχει λοιπόν ο δράστης στην περίπτωση αυτή να ζητήσει ποινική διαπραγμάτευση;
Από την άλλη πλευρά, τα παράπονα περί ατιμωρησίας δεν είναι αβάσιμα. Ομως δεν πρέπει να λησμονούμε –και δεν κομίζω γλαύκα επ' αυτού– ότι στη δραστική αντιμετώπιση του εγκλήματος συμβάλλουν κυρίως η βεβαιότητα της σύλληψης, της σύντομης δίκης και της εκτέλεσης της ποινής, και μέτρα κοινωνικής πολιτικής.
Χρειάζεται λοιπόν περαιτέρω αυστηροποίηση των ποινών; Ας μην είμαστε αιθεροβάμονες. Οι μακράς διαρκείας ποινές έχουν κατεξοχήν φυλακτικό χαρακτήρα. Σπανίως ο βαρύς εγκληματίας βελτιώνεται με τη μακράς διαρκείας ποινή. Δεν πρέπει όμως να λησμονούμε ότι καθήκον του κράτους δικαίου δεν είναι μόνον η απαγόρευση υπερβολικά αυστηρών ποινών (Ubermaßverbot) αλλά και η απαγόρευση καθόδου κάτω από το κατώτατο όριο που αντιστοιχεί στη βαρύτητα της ενοχής (Untermaßverbot). Το πρόταγμα αυτό δεν αποτελεί εφαρμογή κάποιου απαρχαιωμένου τιμωρητισμού, αλλά επιβάλλεται από τον πυρήνα του κράτους δικαίου και τη νομολογία του ΕΔΔΑ, που έχει καταδικάσει χώρες-μέλη του Συμβουλίου της Ευρώπης (π.χ. Γαλλία, Ολλανδία) επειδή δεν προέβλεπαν επαρκώς αυστηρές ποινές για συγκεκριμένα εγκλήματα.
Οσον αφορά στην εκτέλεση των ποινών, είναι διαπιστωμένο ότι δραστική αποτρεπτική ενέργεια έχουν οι βραχείας διαρκείας ποινές κατά της ελευθερίας. Αυτό όμως δεν σημαίνει, όπως εξαγγέλλει το νομοσχέδιο, ότι θα πρέπει να εκτελούνται πλημμεληματικές ποινές άνω των τριών ετών. Πέραν του πρακτικού ζητήματος της επάρκειας χώρων κράτησης, θα πρέπει να υπάρχει μια κλιμάκωση σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας. Oλα τα ανωτέρω βεβαίως σε συνδυασμό με ρεαλιστική αναθεώρηση των πλαισίων ποινής των επιμέρους εγκλημάτων αλλά και με αποποινικοποίηση όλων εκείνων των εγκλημάτων που μπορούν να αντιμετωπιστούν με διοικητικές κυρώσεις, ώστε να αποφεύγονται φυλακίσεις για πράξεις που στερούνται ποινικής απαξίας.
Οσες χώρες έχουν επιτύχει αποσυμφόρηση του ποινικού τους συστήματος το οφείλουν στη δραστική εφαρμογή δύο θεσμών, της αποχής από την ποινική δίωξη και της ποινικής διαπραγμάτευσης (plea bargaining).
Ας μην είμαστε αιθεροβάμονες. Οι μακράς διαρκείας ποινές έχουν κατεξοχήν φυλακτικό χαρακτήρα. Σπανίως ο βαρύς εγκληματίας βελτιώνεται με τη μακράς διαρκείας ποινή.