Ενα αλφαβητάριο του Δικαίου της Θάλασσας
Στις ελληνοτουρκικές σχέσεις υπάρχει μια ποικιλία διαφορών, οι περισσότερες εκ των οποίων έχουν προκληθεί από αναθεωρητικές πολιτικές της Τουρκίας. Πράγματι, στη διάρκεια των περίπου 50 ετών έντασης ανάμεσα στις δύο χώρες, ο εξ ανατολών γείτονάς μας έχει παρουσιάσει ένα ευρύ φάσμα διεκδικήσεων και αιτιάσεων εις βάρος της Ελλάδας, που με την πάροδο του χρόνου είτε διευρύνονται, είτε προκύπτουν ως νέες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η μετεξέλιξη της διεκδίκησης των γκρίζων ζωνών, που από μια απλή αμφισβήτηση της κυριαρχίας ακατοίκητων βραχονησίδων έχει μετατραπεί σε κύριο πρόβλημα αμφισβήτησης της κυριαρχίας μεγάλων κατοικημένων νησιών (τα ελληνικά νησιά του Ανατολικού Αιγαίου), με το δήθεν επιχείρημα της πρόσδεσης της αποστρατιωτικοποίησης με την κυριαρχία τους.
Αλλά η πρόσφατη προσέγγιση των δύο κρατών, μετά τη συνάντηση των δύο ηγετών στο Βίλνιους και στην Αθήνα, έχει προσδώσει νέες διαστάσεις στις σχέσεις τους, και υπάρχει η ελπίδα οι δύο χώρες, στο μακροπρόθεσμο μέλλον, να μπορέσουν να συνεννοηθούν και να δώσουν μια ευκαιρία στην ειρηνική επίλυση των πραγματικών τους διαφορών, που δεν είναι άλλες από τις διαφορές για τις θαλάσσιες ζώνες. Με τις οποίες, εξάλλου, ξεκίνησε και η αντιπαράθεση το 1973.
Κάτω από αυτές τις συνθήκες θα επικεντρωθούμε στο άρθρο αυτό στην παρουσίαση και στον σχολιασμό των τριών επίδικων θαλασσίων ζωνών που βρίσκονται στο κέντρο της αμφισβήτησης των ελληνοτουρκικών σχέσεων, δηλαδή την αιγιαλίτιδα ζώνη, την υφαλοκρηπίδα και την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Παρά το γεγονός ότι οι τρεις αυτές ζώνες βρίσκονται πλέον περίπου στην καθημερινότητά μας, υπάρχει μεγάλη σύγχυση στο ευρύ κοινό για το τι ακριβώς είναι η κάθε μία από αυτές, πώς διακρίνονται και τι αντιπροσωπεύουν.
Η αιγιαλίτιδα ζώνη
Η αιγιαλίτιδα ζώνη (ή άλλως τα χωρικά ύδατα) είναι μια κάθετη ζώνη που περιλαμβάνει το υπέδαφος του βυθού, τον βυθό, τη θαλάσσια κολόνα πάνω από τον βυθό και την επιφάνεια της θάλασσας. Ο υπερκείμενος αέρας αποτελεί τμήμα του εθνικού εναέριου χώρου, ο οποίος συμπληρώνεται από τον υπερκείμενο αέρα της ηπειρωτικής και της νησιωτικής χώρας. Η αιγιαλίτιδα ζώνη είναι μια ζώνη που εκκινεί από το σημείο που καταλήγουν τα εσωτερικά ύδατα (λιμάνια, κόλποι κ.λπ.) και φθάνει έως τα 12 ν.μ. από την ακτή ενός παράκτιου κράτους. Είναι μια ζώνη σχετικής κυριαρχίας του παράκτιου κράτους, καθώς το Δίκαιο της Θάλασσας τη διακρίνει από το έδαφος της ξηράς στο ότι παρέχει, χάριν της εξυπηρέτησης της διεθνούς ελευθεροπλοΐας, το δικαίωμα σε πλοία τρίτων χωρών να διαπλέουν ελεύθερα, αλλά υπό όρους, τη θαλάσσια αυτή περιοχή. Αυτή η διαφορά διακρίνει την αιγιαλίτιδα από το έδαφος της ξηράς, όπου η είσοδος και η διέλευση είναι ελεγχόμενες και μπορεί να απαγορευθούν εάν δεν συμμορφώνονται με τους νόμους του κράτους. Αλλά και στο δικαίωμα της ελευθεροπλοΐας υπάρχουν περιορισμοί: η αβλαβής διέλευση, που αποτελεί όρο εισόδου και διέλευσης ενός πλοίου τρίτου κράτους, υπόκειται στον έλεγχο του παράκτιου κράτους, το οποίο μπορεί να εμποδίσει ένα πλοίο να εισέλθει ή να διαπλεύσει την αιγιαλίτιδα, εάν ο πλους του δεν είναι αβλαβής για συμφέροντα του παράκτιου κράτους, την ασφάλειά του και την ευζωία των πολιτών του. Λ.χ. ένα πλοίο απαγορεύεται να διαπλεύσει εάν προβαίνει σε αλιεία των αποθεμάτων της αιγιαλίτιδας, ή, κατά μείζονα λόγο, εάν αποτελεί κίνδυνο για την ασφάλεια του παράκτιου κράτους. Παρά το γεγονός ότι στην έννοια του πλοίου που μπορεί να εισέλθει και να διαπλεύσει την αιγιαλίτιδα περιλαμβάνονται και τα πολεμικά σκάφη, αυτά πρέπει να έχουν κατεβασμένα τα κανόνια τους, τα δε υποβρύχια υποχρεούνται να πλέουν στην επιφάνεια και όχι σε κατάδυση.
Σχετικά με το εύρος της αιγιαλίτιδας, όπως τονίσαμε και παραπάνω, μπορεί να φθάνει τα 12 ν.μ. από την ακτή. Το παράκτιο κράτος έχει το δικαίωμα, το οποίο ασκεί μονομερώς, να διευρύνει την αιγιαλίτιδα έως αυτό το όριο, αλλά κάθε υπέρβαση θα είναι παράνομη. Φυσικά έχει το δικαίωμα να επιλέξει και μικρότερο εύρος, αν αυτό το ενδιαφέρει. Κράτη με μεγάλους στόλους, που είναι, εξ ορισμού, υπέρ της ελευθερίας των θαλασσών, συντάσσονται με μικρότερο εύρος για να προστατεύσουν τα ναυτιλιακά τους συμφέροντα. Πάντως, γενικά τα προνόμια που δίνουν τα 12 ν.μ. στο παράκτιο κράτος, αυξάνοντας ουσιαστικά το έδαφός του, έχουν ως αποτέλεσμα χώρες με μεγάλη ναυτιλία να επιλέγουν αυτή τη λύση εις βάρος πιο περιορισμένων ορίων.
Η ηπειρωτική υφαλοκρηπίδα
Η υφαλοκρηπίδα είναι μια λειτουργική ζώνη που έλκει την καταγωγή της από γεωφυσικές συνθήκες. Πράγματι. Το 1945 ο πρόεδρος Τρούμαν προχώρησε σε μια ομώνυμη διακήρυξη, με βάση την οποία δέσμευε μια θαλάσσια περιοχή, πέραν της αιγιαλίτιδας ζώνης των ΗΠΑ, με βάση τη λογική ότι αποτελούσε φυσική συνέχεια του ηπειρωτικού εδάφους της ξηράς, αλλά με κύριο στόχο την εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πόρων του βυθού και του υπεδάφους της. Από την εποχή εκείνη η έννοια της υφαλοκρηπίδας καθιερώνεται στη συλλογική συνείδηση ως ο βυθός και το υπέδαφός του σε ένα μήκος που φθάνει τα 200 μέτρα βάθους – την εποχή της δεκαετίας του '50 αποτελούσε το μέγιστο βάθος εκμετάλλευσης του θαλασσίου βυθού. Κατά τη Σύμβαση του Δικαίου της Θάλασσας, σήμερα η υφαλοκρηπίδα μετρείται στα 200 ν.μ. από την ακτογραμμή, και το παράκτιο κράτος έχει το φυσικό κυριαρχικό δικαίωμα να εξερευνά και να εκμεταλλεύεται αποκλειστικά τον υποθαλάσσιο πλούτο του βυθού (κυρίως υδρογονάνθρακες). Το δικαίωμα αυτό είναι ανεξάρτητο από την οριοθέτηση του χώρου, εκτός της περίπτωσης γεωγραφικής στενότητας. Οταν δύο ή περισσότερα κράτη βρίσκονται στην ίδια θαλάσσια περιοχή δεν επιτρέπεται μονομερής οριοθέτηση, και πρέπει αυτή να επιτυγχάνεται με συμφωνία.
Η ΑΟΖ
Η ΑΟΖ είναι κι αυτή μια κάθετη ζώνη που περιλαμβάνει την υφαλοκρηπίδα, τη θαλάσσια κολόνα πάνω από τον βυθό και την επιφάνεια της θάλασσας. Είναι μια πολυλειτουργική ζώνη, που αποτελεί ένα συμβιβασμό ανάμεσα σε κράτη που επιδίωκαν μια διεύρυνση της αιγιαλίτιδας ζώνης στα 200 ν.μ. και στους αρνητές τους. Είναι μια ζώνη που εκτείνεται στα 200 ν.μ. από την ακτή, εκτός των περιπτώσεων θαλάσσιας στενότητας όπου ισχύει ο κανόνας της οριοθέτησης με συμφωνία. Η προστιθέμενη αξία σε σχέση με την υφαλοκρηπίδα είναι ότι προσδίδει στο παράκτιο κράτος αποκλειστικά δικαιώματα αλιείας, καθώς και δικαιώματα αξιοποίησης των κυμάτων της επιφάνειας και των υπερκείμενων ανέμων για σκοπούς παραγωγής ενέργειας.
Ο διαθέσιμος χώρος δεν μας επιτρέπει να σχολιάσουμε την εφαρμογή αυτών των ζωνών στην περίπτωση της Ελλάδας. Ελπίζω να επανέλθουμε με μια τέτοια προοπτική σε επόμενο άρθρο μας.
Οι τρεις επίδικες θαλάσσιες ζώνες που βρίσκονται στο κέντρο της αµφισβήτησης των ελληνοτουρκικών σχέσεων.