Τι ενόχλησε κάποτε τον Αϊνστάιν
« Θα έλεγα με βεβαιότητα ότι κανένας δεν καταλαβαίνει την κβαντομηχανική». Δεν το λέει κάποιος άσχετος με τη Φυσική, όπως ο γράφων. Το είχε πει κάποτε ένας νομπελίστας της Φυσικής, ο Ρίτσαρντ Φάινμαν, ένα από τα πιο λαμπρά μυαλά του εικοστού αιώνα, μέλος, μεταξύ των άλλων, της ομάδας του Οπενχάιμερ στο πρόγραμμα «Μανχάταν» για την κατασκευή της ατομικής βόμβας.
Η κβαντοφυσική (ή κβαντομηχανική) είναι όντως ένας γρίφος έως σήμερα, εκατό και πλέον χρόνια μετά την ανακάλυψή της. Αποτέλεσε το ένα σκέλος της επιστημονικής επανάστασης που συντελέστηκε στις αρχές του 20ού αιώνα. Το άλλο ήταν η Γενική και η Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν.
Η μεγάλη τους διαφορά, τουλάχιστον όπως την κατανοούμε εμείς οι μη φυσικοί ή μαθηματικοί, είναι ότι ενώ η Σχετικότητα αφορά τα μεγάλα μεγέθη (πλανήτες, αστέρες, γαλαξίες), η κβαντοφυσική αφορά την ύλη στις πιο μικροσκοπικές δομές της. Γι' αυτό και μιλάμε για τη μελέτη του υποατομικού κόσμου ή για μικροσωματιδιακή φυσική.
Είναι παράδοξο, όμως, η καταβύθιση στο εσωτερικό της ύλης μοιάζει με ταξίδι στο άπειρο. Αλλά η κβαντοφυσική είναι γεμάτη παράδοξα και, οπωσδήποτε, η συμπεριφορά των μικροσωματιδίων, που αποτελούν τον κόσμο που μας περιβάλλει αλλά κι εμάς τους ίδιους, έρχεται σχεδόν σε πλήρη αντίθεση με όλα όσα υπαγορεύουν η κοινή λογική και η καθημερινή εμπειρία. Π.χ., ένα ηλεκτρόνιο μπορεί να βρίσκεται σε δύο διαφορετικά σημεία ταυτόχρονα. Αυτά όμως στον μικρόκοσμο, όχι στον μακρόκοσμο που είναι το δικό μας βίωμα.
Για ένα διάστημα, θα αγγίξουμε όσο μπορούμε μια πολύ συναρπαστική ιστορία που είναι απολύτως αληθινή – αλλά και τρομερά παρεξηγημένη: λόγω των παραδοξοτήτων της, η κβαντοφυσική έχει θεωρηθεί ότι αποδεικνύει τη μετά θάνατον ζωή ή άλλες διαστάσεις, την ύπαρξη του Θεού και άλλα πολλά.
Κοινώς, έχει γίνει βορά σε διάφορες αποκρυφιστικές σχολές. Οχι τυχαία. Αν μη τι άλλο, ο συγκεκριμένος κλάδος της Φυσικής αν αποδεικνύει κάτι είναι ότι η πραγματικότητα είναι πολύ πιο απρόβλεπτη και ερεθιστική κι από τα πιο τρελά σενάρια (επιστημονικής) φαντασίας.
Οδηγός μας θα είναι μια πολύ φρέσκια έκδοση, ο «Κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς» του Στέφανου Τραχανά, καθηγητή Φυσικής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης (το βιβλίο κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).
Οπως υποδηλώνει και ο τίτλος, δεν είναι ένα «τεχνικό» έργο αλλά, κυρίως, ένα πολύπλευρο πόνημα που συνδέει την επιστήμη με τον άνθρωπο, με την κοινωνία, με τον πολιτισμό.
Για αρχή, να πούμε απλώς ότι η κβαντοφυσική ενόχλησε ακόμα και τον Αϊνστάιν: Αναγκάστηκε να γράψει σε μια επιστολή ότι «ο Θεός δεν παίζει ζάρια», περίφημη φράση που προέκυψε από τη Θεωρία της Αβεβαιότητας της κβαντοφυσικής. Περισσότερα όμως αύριο.