Κοπεγχάγη, 1941
Οσο κι αν τρομάζει η κβαντοφυσική, η ιστορία της συνδέεται με κάτι που η ανθρωπότητα γνωρίζει, εμπειρικά έστω, πολύ καλά (δυστυχώς): την ατομική βόμβα.
Γράφαμε χθες ότι η κβαντοφυσική συνιστά ανατομία στο εσωτερικό του ατόμου. Συνεπώς, η περίφημη διάσπαση του ατόμου, γεγονός που εκλύει καταστροφικές ποσότητες ενέργειας, και που αποτέλεσε στόχο των πυρηνικών φυσικών κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, βρίσκονται σε άμεση συνάφεια. Βασική λεπτομέρεια: οι πυρηνικοί φυσικοί δεν ήταν άλλοι από τους επιστήμονες που προπολεμικά ασχολούνταν με την κβαντική φυσική.
Στο βιβλίο που κυκλοφόρησε πρόσφατα, «Ο κύκλος. Επιστήμη και δημοκρατία σε ανήσυχους καιρούς» (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), ο φυσικός Στέφανος Τραχανάς μνημονεύει έργα καλλιτεχνικά (θεατρικά, όπερες, ταινίες) τα οποία έχουν ένα κοινό θέμα: τη Βόμβα.
Αναφερόμενος στο περίφημο θεατρικό έργο «Κοπεγχάγη» του Μάικλ Φρέιν, ο Στ. Τραχανάς παραπέμπει σε μια νυχτερινή συνάντηση δύο «τεράτων» της κβαντοφυσικής, του Νιλς Μπορ με τον Βέρνερ Χάιζενμπεργκ, τον Σεπτέμβριο του 1941 στην Κοπεγχάγη.
Ο Χάιζενμπεργκ ήταν επικεφαλής του πυρηνικού προγράμματος των ναζί (κάτι σαν τον «Γερμανό» Οπενχάιμερ) και το θέμα της κουβέντας τους ήταν ακριβώς αυτό. Μάλιστα, ο Χάιζενμπεργκ ήταν εκείνος που επιδίωξε την ιδιωτική αυτή συνάντηση.
Οι δύο επιστήμονες ήταν φίλοι και συνοδοιπόροι από τα συναρπαστικά χρόνια των ερευνών τους πάνω στην κβαντοφυσική. Τα πράγματα όμως είχαν τώρα αλλάξει: ο Μπορ, εβραϊκής καταγωγής από την πλευρά της μητέρας του, είχε μπροστά του έναν εκπρόσωπο της αντισημιτικής Γερμανίας.
Ο Χάιζενμπεργκ αργότερα έγραψε ότι πήγε στην Κοπεγχάγη «για να συζητήσει με τον Μπορ τους προβληματισμούς του σχετικά με τη συμμετοχή επιστημόνων σε προγράμματα πυρηνικών όπλων και ομολογεί πως απέτυχε να κάνει καθαρή τη θέση του προτού η συζήτηση οδηγηθεί σε αδιέξοδο» (Στ. Τραχανάς).
Αργότερα γράφτηκε ότι ο Χάιζενμπεργκ υπονόμευσε το γερμανικό πυρηνικό πρόγραμμα, γεγονός πάντως που αμφισβήτησε ο Μπορ. Ωστόσο, δεν είναι ξεκάθαρο τι ακριβώς ισχύει (όπως συχνά συμβαίνει και στην κβαντοφυσική!).
Αν ο πόλεμος χώρισε τους δύο πρώην φίλους και συνεργάτες, ακόμα τους ένωνε αυτό που όμως συνδεόταν με τον πόλεμο: «Η Βόμβα ήταν γνήσιο παιδί της επιστημονικής θεωρίας την οποία οι δυο τους, όσο κανείς άλλος, βοήθησαν να γεννηθεί», γράφει ο Στ. Τραχανάς, προσθέτοντας: «Η κβαντομηχανική ήταν παιδί τους, και η Βόμβα ήταν σίγουρα παιδί του παιδιού τους!».
Οπως εύστοχα σχολιάζει ο συγγραφέας, στο επεισόδιο αυτό ενυπάρχει ένα έντονα τραγικό στοιχείο: ύβρις και παραβίαση ορίων. Προσωπικά, μου μένει κάτι ακόμα: σε μια ευρύτερη διάσταση, η αβεβαιότητα ή απροσδιοριστία που πρώτος έκανε θεωρία της κβαντοφυσικής ο Χάιζενμπεργκ, ο οποίος δούλεψε για τους ναζί αλλά ουδέποτε ταυτίστηκε μαζί τους. Επ' αυτού, όμως, θα συνεχίσουμε αύριο.