Οταν ο αρχαιολόγος Γκαμπριέλ Μιλέ απαθανάτισε την Καστοριά
Οι παλαιότερες γνωστές φωτογραφίες της Καστοριάς ταυτοποιήθηκαν από ερευνητές, ενεργοποιώντας το ενδιαφέρον για περαιτέρω έρευνα στην ιστορία της πόλης. Μελετητές του ιστορικού υποβάθρου της όμορφης πολιτείας, ο Ρωμύλος Μαντζούρας και ο Χαράλαμπος Παπαθανασίου παρέδωσαν την έρευνά τους σε μια μικρή αλλά πλήρη έκδοση με τίτλο «Οψεις μιας λησμονημένης εποχής. Καστοριά 1874-1901. Οι παλαιότερες φωτογραφικές ανατυπώσεις». Στην έκδοση, η οποία παρουσιάστηκε πρόσφατα στο Μπαϊρακτάρειο Δημοτικό Ωδείο της Καστοριάς, αναλύονται έξι φωτογραφίες, οι οποίες αποκαλύπτουν εξαιρετικά ενδιαφέρουσες στρώσεις του χρόνου.
Εναυσμα για την έκδοση στάθηκε η ανακάλυψη του δημιουργού της παλαιότερης φωτογραφίας της Καστοριάς καθώς και η ταυτοποίηση μιας ακόμη φωτογραφίας του ίδιου φωτογράφου. Πρόκειται για τον Γεώργιο Αποστολίδη, φωτογράφο των Σερρών (όπου ήταν δραστήριος την περίοδο 1860-1880). Στον Αποστολίδη οφείλεται το πανόραμα της βορειοδυτικής Καστοριάς σε λήψη του 1874, από ύψωμα της σημερινής Καλλιθέας (αντίγραφο υπάρχει στο λαογραφικό μουσείο και αλλού), αλλά και μία ακόμη πανοραμική λήψη προς τη νότια πλευρά της πόλης. Η ταυτοποίηση είναι εξαντλητική και φέρει σε γνώση μας χαμένες στρώσεις της οθωμανικής τότε Καστοριάς. Ενδεικτικά, η έρευνα στις δύο αυτές φωτογραφίες του Γεωργίου Αποστολίδη εντοπίζει τις παλαιές οχυρώσεις, αρχοντικά (όπως του Μπετλή), τον κατεστραμμένο από πυρκαγιά το 1885 ναό του Αγίου Νικολάου, μουσουλμανικά λαϊκά σπίτια, οθωμανικά διοικητικά κτίρια, την επιβλητική βασιλική της Μητρόπολης (χτισμένη το 1857, όταν επετράπη η ανέγερση μεγάλων χριστιανικών ναών), το κονάκι του μητροπολίτη (που κάηκε το 1940 μαζί με ανεκτίμητα κειμήλια), το Ελληνικό Φροντιστήριο (το δεύτερο παλαιότερο σχολείο της Καστοριάς, που ιδρύθηκε τον 18ο αιώνα από την οικογένεια Κυρίτζη), τη συναγωγή Αραγωνία (κτίσμα του 1831 που κατεδαφίστηκε μετά τον αφανισμό της εβραϊκής κοινότητας), τις βυζαντινές οχυρώσεις, το τέμενος του Γαζί Εβρέν κ.ά.
Εξαιρετικού ενδιαφέροντος είναι επίσης η ταυτοποίηση ενός ακόμη φωτογραφικού τεκμηρίου της περιόδου 1894-1899, που «βοηθά να κατανοήσουμε τη θέση της τάφρου που χώριζε τη
χερσόνησο από την κυρίως ξηρά». Η φωτογραφία αυτή ήταν γνωστή από επιχρωματισμένες εκδόσεις που είχαν γίνει στη Λειψία (όπου υπήρχε παροικία Καστοριανών). Στη συλλογή του Αντώνη Δήμου υπάρχει αντίγραφο πριν από τον επιχρωματισμό.
Ο Ρωμύλος Μαντζούρας και ο Χαράλαμπος Παπαθανασίου ανασύρουν και την ξεχωριστή περίπτωση του Γάλλου ερευνητή Γκαμπριέλ Μιλέ. Ο Μιλέ, που είχε
περάσει και από τη Γαλλική Σχολή Αθηνών, ήταν ονομαστός για τη γνώση που είχε αποκτήσει για τη βυζαντινή κληρονομιά των Βαλκανίων. Στον ελληνικό χώρο φωτογραφίζει το Αγιον Ορος, τον Μυστρά, το Δαφνί και προχωράει στην οθωμανική ακόμη Μακεδονία και στη Σερβία. Ο Μιλέ περνάει και από την Καστοριά το έτος 1901 και φωτογραφίζει βυζαντινούς ναούς, όπως την Παναγία Κουμπελίδικη που μπορούμε να την παρατηρήσουμε με τον τρούλο της στην αρχική μορφή του και τον εξωνάρθηκα που δεν σώζεται πλέον.
Οι φωτογραφίες του Γκαμπριέλ Μιλέ υπάρχουν στο Πανεπιστήμιο Γραμμάτων και Επιστημών των Παρισίων. Ο Ρωμύλος Μαντζούρας και ο Χαράλαμπος Παπαθανασίου αναλύουν διεξοδικά τις καστοριανές φωτογραφίες του Μιλέ, με τον Αγιο Στέφανο και τους Αγίους Αναργύρους. Ειδικά στη φωτογραφία των Αγίων Αναργύρων, με τον μη σωζόμενο πλέον εξωνάρθηκα, βλέπουμε και το ομαδικό πορτρέτο Καστοριανών, παιδιών και ενηλίκων, σε μια γοητευτική σύνθεση, στην οποία μπορούμε να μελετήσουμε τις ενδυματολογικές λεπτομέρειες.
Οι ερευνητές κάνουν μνεία στο πολύτιμο αρχείο του φωτογράφου της Καστοριάς Λεωνίδα Παπάζογλου (ανακάλυψη του αείμνηστου Γεωργίου Γκολομπία) καθώς και σε άλλους ερευνητές και συλλέκτες της Καστοριάς (Σπύρος Αναγνώστου, Αντώνης Δήμου), στο αρχείο του φωτογράφου Δ. Τσουρτσούλα κ.ά., ενισχύοντας την εικόνα και την ανάγκη ενός δικτύου. Προλογικά σημειώματα υπογράφουν ο πολιτικός επιστήμων και ιστορικός Ραϋμόνδος Αλβανός και η ερευνήτρια ιστορικού φωτογραφικού υλικού Αγγελική Γραμματικοπούλου.
Ταυτοποιήθηκαν οι παλαιότερες φωτογραφίες της πόλης και παρουσιάζονται στην έκδοση «Οψεις μιας λησμονημένης εποχής. Καστοριά 1874-1901».