Τα μεσαιωνικά έπη σ' Ανατολή και Δύση
Κοινά μονοπάτια της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας
ΜΙΛΤΙΑΔΗΣ Β. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΣ Στις απαρχές της νεώτερης ευρωπαϊκής ποιήσεως στην Ρωμανία και την Φραγγία (έπος, λυρική ποίηση, μυθιστορία, Θ΄- ΙΔ΄ αι.) Εθνικό Ιδρυμα Ερευνών, 2023 σελ. 382
Η μεσαιωνική λογοτεχνία, κυρίως η δυτική, εξακολουθεί να έχει το μερίδιό της στη σημερινή μυθοπλασία, αν κρίνουμε και μόνο από την επιμονή της θεματολογίας της στον κινηματογράφο: ο Λανσελότος, οι ιππότες της Στρογγυλής Τράπεζας, ο βασιλιάς Αρθούρος, το Ιερό Δισκοπότηρο, έρχονται κι επανέρχονται· αν κρίνουμε και μόνο από τη γοητεία των μύθων της που ενέπνευσαν λογοτεχνικές και κινηματογραφικές εποποιίες, όπως αυτή του Αρχοντα των Δαχτυλιδιών.
Η μελέτη της κινητοποίησε σημαντικούς φιλολόγους, που από τον 19ο αιώνα και καθ' όλη τη διάρκεια του 20ού αναζήτησαν τα χειρόγραφά της, τα μετέγραψαν, τα παρέβαλαν· η κατανόησή της κινητοποίησε πολλούς επιστημονικούς κλάδους εκτός της φιλολογίας, όπως η γλωσσολογία, η διαλεκτολογία, η αφηγηματολογία, η μουσικολογία, η ιστορία, η κοινωνιολογία, η ανθρωπολογία και η ψυχανάλυση.
Η μελέτη της, και λόγω των εθνικισμών του 19ου αιώνα αλλά και για ακαδημαϊκούς λόγους, διαχώριζε ανάμεσα σε βυζαντινή (ελληνική λόγια γλώσσα και δημώδης) και δυτική (λατινική και δημώδεις γλώσσες), αγνοώντας, έτσι, ή παραμελώντας τα κοινά τους σημεία και τις διασταυρώσεις τους. Ο όγκος των κειμένων της, η ποικιλία των ειδών της, οι δαιδαλώδεις διαδρομές της ποιητικής της (δάνεια, ρητορικοί τρόποι, θεματολογία) απελπίζουν συχνά τον μη ειδικό αναγνώστη, αλλά και τον ειδικό, αφού αδυνατεί να συλλάβει τη συνολική της εικόνα και τη σημασία της. Θα χρειαστεί το μνημειώδες έργο «Ευρωπαϊκή Λογοτεχνία» του Ερνεστ Ρ. Κούρτιους, το 1947, για ν' αποκτήσουμε μια πλήρη ιδέα της ευρωπαϊκής λογοτεχνικής συνέχειας από τον Μεσαίωνα έως τον 20ό αιώνα. Το έργο αυτό δεν είναι δυστυχώς μεταφρασμένο στα ελληνικά, αλλά ο ελληνόφωνος αναγνώστης έχει, ευτυχώς, στη διάθεσή του τη μετάφραση του «Μίμησις» του Εριχ Αουερμπαχ (μτφρ. Λευτέρης Αναγνώστου, εκδ. ΜΙΕΤ), που αποτελεί κατά κάποιο τρόπο μια επέκταση των θεωριών του Κούρτιους. Και τα δύο είναι αφιερωμένα στη μεγάλη εικόνα της λογοτεχνικής συνέχειας, αλλά παραβλέπουν το Βυζάντιο, τη Ρωμανία όπως λεγόταν τον Μεσαίωνα.
Παράλληλη ανάγνωση
Καταλαβαίνουμε τη σημασία του βιβλίου που παρουσιάζουμε εδώ. Ο Μ. Β. Χατζόπουλος, διακεκριμένος ιστορικός της αρχαιότητας και ακαδημαϊκός, τολμά, επιτυχώς, να «διαβάσει» παράλληλα τις δύο λογοτεχνίες, τη βυζαντινή και τη δυτική. Τη βυζαντινή ξεκινώντας από τις δημώδεις απαρχές της μέχρι την κυπριακή και την κρητική συνέχειά της στην Αναγέννηση. Τη δυτική μέχρι τον 13ο αιώνα, οπότε και ο μεσαιωνικός κόσμος διασπάται οριστικά σε ανατολικό και δυτικό, μετά τη λατινική άλωση της Πόλης το 1204, ενώ η Δύση γνώρισε την τραυματική καταστροφή του γαλλικού Νότου από τους ιππότες του Βορρά και του Πάπα. Η παράλληλη ανάγνωση των δύο λογοτεχνιών είναι ο σωστός τρόπος, αλλά και ο πιο δύσκολος, αφού, αλίμονο, προϋποθέτει τη γνώση μερικών, τουλάχιστον, γλωσσών: των ελληνικών, των λατινικών, των αρχαίων γαλλικών, της γλώσσας της Προβηγκίας, των ιταλικών, για ν' αναφέρουμε τις κυριότερες. Προς μεγάλη χαρά του αναγνώστη, ο συγγραφέας δεν περιορίζεται (θα ήταν απόλυτα θεμιτό) στην παράθεση έργων και δημιουργών ανά είδος, αλλά επιχειρεί το πολύ δυσκολότερο, να μεταφράσει με επιτυχία εκτενή αποσπάσματα από τα σημαντικότερα έργα, παραθέτοντας και το πρωτότυπο κείμενο, δίνοντας, επιπλέον, εκτεταμένες περιλήψεις της πλοκής κάθε έργου.
Ο αναγνώστης έχει έτσι τη δυνατότητα ν' απολαύσει (κυριολεκτικά) την όμορφη και διεγερτική ποίηση του έρωτα (πνευματικού και σαρκικού) των τροβαδούρων, τη μυστηριακή αναζήτηση του Ιερού Δισκοπότηρου των ιπποτών (εντάξει, η σωστή μετάφραση είναι ιερή πιατέλα, αλλά έχει επικρατήσει να λέμε δισκοπότηρο), τις περιπέτειες και τις παραβατικές συμπεριφορές των μονίμως ανικανοποίητων βαρώνων και των βυζαντινών ακριτών. Ανακαλύπτουμε και διαβάζουμε, χάρις στην οργάνωση της ύλης του βιβλίου, το μεσαιωνικό έπος και την κατασκευή του ήρωα, τη λυρική διαμόρφωση ενός ανατρεπτικού ερωτικού λόγου που γνώρισε ποικίλες διακλαδώσεις· τον φαντασιακό κόσμο της αναζήτησης της τελειότητας ή κάποιου απομακρυσμένου ιδανικού μέσα από πολλές δοκιμασίες. Ιππότες ήρωες και εγκληματίες ταυτόχρονα (η ταυτότητα των ηρώων, όπως και στους σημερινούς κινηματογραφικούς ήρωες, είναι συχνά αμφίσημη και αμφιλεγόμενη), μεταξύ νομιμότητας και ανταρσίας, υποταγής και απελευθέρωσης, αν σταθούμε και μόνο στον Διγενή Ακρίτα, στους Απελάτες, στον Ελ Σιντ, στον Τριστάνο, στον Περσεβάλ ή ακόμα και στον Ερωτόκριτο (ας παραβάλουμε τέτοιου είδους ήρωες με τον Μπίλι δε Κιντ στο φιλμ του Σαμ Πέκινπα ή με μερικούς ήρωες από τις μπαλάντες του Μπομπ Ντίλαν)· μια αμφίσημη ατμόσφαιρα που βρίσκουμε επίσης στο δημοτικό τραγούδι. Η βία και η λύτρωση, η αμφισβήτηση της νόμιμης εξουσίας, η σύγκρουση με τις συντηρητικές δυνάμεις της κοινωνίας (ο Τριστάνος ήταν λίγο-πολύ όλα αυτά μαζί).
Ο Ελληνας αναγνώστης αποκτά, έτσι, μια εξαιρετική εισαγωγή στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία, αλλά και μια ευκαιρία να περιπλανηθεί στο μεσαιωνικό φαντασιακό δάσος και στις απροσδόκητες εκπλήξεις του. Να στοχαστεί τη διαχρονικότητα των λογοτεχνικών τόπων αλλά και την επιμονή ορισμένων θεμάτων στη λογοτεχνική, και όχι μόνο, δημιουργία.
Η ερωτική ποίηση των τροβαδούρων, η μυστηριακή αναζήτηση του Ιερού Δισκοπότηρου και οι περιπέτειες βαρώνων και βυζαντινών ακριτών.