Το χαριτωμένο που τρυπώνει στο κεφάλι
Οταν ήταν ο γιος μου πολύ μικρός οτιδήποτε του τραβούσε την προσοχή ήταν χαριτωμένο. Εβλεπε μια γάτα και έλεγε «γλυκιά!». Εβλεπε σκύλο και έλεγε «ωω γλυκός!» Οτιδήποτε αντίκριζε που αδυνατούσε να το κατατάξει γρήγορα, όπως δύο χελώνες σε συνουσία, ρώταγε «είναι γλυκό;». Αδημονούσα να περάσουμε στο επόμενο στάδιο και του μάθαινα και άλλα επίθετα, για να ξεκολλήσουμε από τη γλυκερή γλυκύτητα. Είμαι αλλεργική στη λέξη κυρίως λόγω του πληθωρισμού της χρήσης της. Είχα επίσης ενοχές· πίστευα ότι αυτή η εμμονή προέρχεται από τις φιγούρες των καρτούν που τον άφηνα να κοιτάζει παραπάνω απ' όσο έπρεπε.
Σήμερα οποιαδήποτε του τραβάει την προσοχή, το καταλάβατε, ανταποκρίνεται σε συγκεκριμένα χαρακτηριστικά: σφαιρικό πρόσωπο, στρογγυλά μεγάλα μάτια, μικρή μύτη σε μέγεθος κουμπιού. Ενα ευχάριστο παρουσιαστικό, όπως θα έλεγε η μητέρα μου. Ποιο είναι το πρόβλημα θα μου πείτε, υπάρχουν και σημαντικότερα θέματα, αυτό προσπερνιέται. Πλην όμως, δεν είμαι βεβαία ότι ξεπερνιέται. Η υπόγλυκη αισθητική δεν είναι απλώς μια παιδική παρεκτροπή που καθορίζει παρωδικά το γούστο, είναι μια παγκόσμια εμμονή με διαχρονική ισχύ.
Το Somerset House φιλοξενεί, μέχρι τον Απρίλιο, την έκθεση «Cute». Ονομάζεται Cute, έτσι απλά. Το μεταφράζω σε γλυκό, χαριτωμένο, έτοιμο για αγκαλιά δίχως να γνωρίζω αν, επί της ουσίας, μεταφράζω ιδιότητα, γνώρισμα ή αίσθημα, γιατί το χαριτωμένο δεν το βλέπεις μονάχα, το αισθάνεσαι κιόλας. Η έκθεση είναι έξυπνα επιμελημένη, αναλύει όλες τις εκφάνσεις αυτής της αισθητικής, αλλά και τα αντίστροφά της.
Τα εκθέματα ακροβατούν μεταξύ απαλότητας και τραχύτητας, τρυφερότητας και επιθετικότητας, ζαχαρένιας αναγούλας. Μια άκρη του σχοινιού πιάνεται στην παιδαριώδη ανοησία και η άλλη καταλήγει στην ηθικά αμφιλεγόμενη θαλπωρή. Ο θεατής περνάει από την έκκριση ντοπαμίνης της θελκτικής εικόνας που αντικρίζει στην ανησυχητικά απωθητική υποψία ότι η εικόνα, που εκ πρώτης όψεως καθησυχάζει, στερείται αθωότητας και παίζει με την τρωτότητά του.
Επί της υποδοχής είναι τοποθετημένες δεκαοκτώ χνουδωτές γάτες – δεν λείπουν ποτέ αυτά τα θηλαστικά, δημιουργήματα τεχνητής νοημοσύνης. Διαθέτουν παιδικά αθώα χαρακτηριστικά, στρογγυλά πρόσωπα, μεγάλα υγρά μάτια, μικρή μύτη. Φορούν ρούχα, μικρά καπέλα με μικρά πον πον, ποζάρουν ή κρύβονται πίσω από μικροσκοπικά βιβλία. Μόνο με ένα δεύτερο προσεκτικότερο βλέμμα αντιλαμβάνεσαι ότι κάτι δεν πάει καλά. Τα μάτια γυαλίζουν λίγο παραπάνω, απειλητικά ελαφρώς, και κάποιες έχουν περισσότερες πατούσες απ' όσες είθισται.
Ο χώρος κατακλύζεται από καρδιές, λουλούδια και ουράνια τόξα που συνθέτουν ένα φόντο (για πόζες μιας ακόμη σέλφι) με το λεξιλόγιο του χαριτωμένου όπως το συνέλαβε και το εξήγαγε η Ιαπωνία στις αρχές της δεκαετίας του '70. Τότε, στα σέβεντις, γεννήθηκε η Hello Kitty, που φέτος κλείνει τα πενήντα, μαζί με την ποπ κουλτούρα του αξιαγάπητου, του ευάλωτου, του αμήχανου, kawaii στα ιαπωνικά, που ποτέ δεν έφυγε από τη μόδα και κατέκλυσε τη Δύση.
Μια –αρκετά– ενήλικη συλλέκτρια αντικειμένων Hello Kitty μιλάει σε ένα βίντεο για τη συλλογή της. Περισυλλέγει, λέει, από τα έντεκα και η γάτα με τον φιόγκο λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας που την περιφρουρεί από τον έξω κόσμο (με τη σοφία υποθέτω των πενήντα της χρόνων). Καταφεύγει εκεί –στη συλλογή–, άκουσα καλά, για να ξεπεράσει οποιαδήποτε άσχημη μέρα ή δύσκολη στροφή έχει η ζωή της. Και τότε κατάλαβα. Οσο πιο χαοτική γίνεται η ζωή, όσο πιο αβέβαιη γίνεται η πραγματικότητα, όταν όλα μοιάζουν τραγωδία, τόσο ο κόσμος βάζει σε λειτουργία ένα μηχανισμό επιβίωσης. Θέλει να αισθάνεται ότι κάπου ανήκει, αποδρά στη βολική νοσταλγία, προσκολλάται στη θαλπωρή του ψεύτικου, ίσως ψηφίζει Τραμπ.
Σε βίντεο πάλι, ένας καλλιτέχνης που λέγεται Wen Long λέει κάτι ενδιαφέρον: «Οταν μεγάλωνα στη Σιγκαπούρη, η έννοια του χαριτωμένου διαπερνούσε κάθε πτυχή της καθημερινότητας – όχι μόνο στα καρτούν αλλά και στο μάρκετινγκ και στην πολιτική. Ηταν ο τρόπος της κυβέρνησης για να μεταδίδει τα μηνύματα της πολιτικής εκστρατείας της». Και συνεχίζει: «Αντιλαμβάνεσαι μια παράξενη διττότητα. Το χαριτωμένο μοιάζει ευάλωτο και από εκεί προέρχεται η μεγάλη του δύναμη. Ενθαρρύνει την τρυφερότητα, την προστατευτικότητα, την επαφή και μέσω αυτών επηρεάζει τις δράσεις και τα πιστεύω της κοινωνίας».
Και έχει δίκιο. Οσο πιο πολλές συνεκδοχές και συνειρμούς φέρνει η λέξη χαριτωμένο, τόσο μεγαλύτερο το βάθος της χειραγώγησης και τόσο αδιευκρίνιστη η γραμμή της μεταμφίεσης στην οποία μπορεί να φτάσει. Δύο εκθέματα το δείχνουν ξεκάθαρα. Το ένα είναι ένα ανθρωπόμορφο λούτρινο μπλε μαξιλάρι, όμοιο με αυτό που πουλιόταν, τη δεκαετία του ενενήντα, μαζί με το οπιοειδές φάρμακο Oxycotin, που ευθύνεται για τον εθισμό και τον θάνατο χιλιάδων συνανθρώπων. Το άλλο έκθεμα, μια κραυγαλέα και εύγλωττη φωτογραφία-προπαγάνδα, δείχνει τον Χίτλερ να σκύβει για να ταΐσει ένα μικρό ελάφι.
Κλείνω όμως το κείμενο με όσους δεν ξεπερνούν ποτέ τη φάση του χαριτωμένου. Γι' αυτούς υπάρχει και το kawaii σε μορφή ήπιου πορνό. Ενήλικες γυναίκες ντυμένες σαν μαθήτριες είναι η αντιστροφή της αθωότητας. Η Αγγλία διαθέτει το δικό της τοπικό προϊόν (γιατί όλα είναι κατανάλωση), τη δημοφιλή στο Instagram Belle Delphine (μην την ψάξετε, εμπιστευτείτε με). H Belle παίρνει αισθησιακές φωτογραφίες τον εαυτό της ντυμένη σαν παιδί. Το πρόσωπό της έχει όλα τα φίλτρα της αισθητικής των καρτούν. Φοράει σιδεράκια, τοποθετεί γατίσια αυτιά, νιαουρίζει κάποιες φορές. Η απόλυτα νοσηρή όψη του χαριτωμένου.
Η μεγάλη μου ένσταση έγκειται αλλού. Εχω την εντύπωση ότι τo χαριτωμένο μαγνητίζει, προσηλυτίζει και θριαμβεύει πάνω στην αντίφαση, την αντίθεση και τη διχοτόμηση. Είναι πολωτικό. Γιατί το χαριτωμένο είναι πάντα νέο, αξιαγάπητο, χαρούμενο, φωτεινό, μαλακό, προσιτό. Που σημαίνει ότι το παλιό, το σκοτεινό, το άσχημο, το αιχμηρό, δηλαδή ό,τι αντιστέκεται, ό,τι θεωρείται απρόσιτο και δυσνόητο περιθωριοποιείται. Είναι μια παιδαριώδης αντίληψη για τη ζωή που, τελικά, δεν εξηγεί τη ζωή. Αλλά η λογική δεν είναι πάντα χαριτωμένη.
Οσο πιο πολλές συνεκδοχές και συνειρμούς φέρνει η λέξη χαριτωμένο, τόσο μεγαλύτερο το βάθος της χειραγώγησης και τόσο αδιευκρίνιστη η γραμμή της μεταμφίεσης στην οποία μπορεί να φτάσει.