Συνεταιρισμοί χωρίς συνεργασία
« Συνεταιρισμοί χωρίς συνεργασία» ήταν ο τίτλος του κεφαλαίου για την αγροτική οικονομία στο βιβλίο μου «Το Αόρατο Ρήγμα» (Ικαρος, 2013). Ιδιο υπότιτλο είχε και ένα πρόσφατο άρθρο της «Κ» (18.02.2024) με παρόμοιο αντικείμενο. Περνούν οι δεκαετίες, αλλά το βασικό δομικό πρόβλημα της γεωργίας παραμένει: πολύ μικρές εκμεταλλεύσεις, με ιδιοκτήτες που δεν συνεργάζονται αποτελεσματικά για να ξεπεράσουν τα εμπόδια της μικρής κλίμακας, παρόλο που πολλοί είναι μέλη συνεταιρισμών.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του άρθρου, οι εκμεταλλεύσεις στην Ελλάδα σε ποσοστό 74% είναι μικρότερες από 50 στρέμματα και μόνο 6% μεγαλύτερες από 200 στρ. (το μέσο μέγεθος εκμετάλλευσης στην Ε.Ε. είναι 170 στρ.). Υπάρχουν περίπου χίλιοι αγροτικοί συνεταιρισμοί εγγεγραμμένοι στο εθνικό μητρώο. Πολύ λίγοι όμως δρουν αποτελεσματικά.
Οι καλοί συνεταιρισμοί, στη διεθνή εμπειρία, αγοράζουν λιπάσματα, φάρμακα ή ζωοτροφές με πολύ καλύτερους όρους από αυτούς που βρίσκει ο μικρός αγρότης, μοιράζονται εξοπλισμό και εγκαταστάσεις (δεν χρειάζεται να υπάρχει ιδιόκτητο τρακτέρ για κάθε εκμετάλλευση), τυποποιούν την ποιότητα για να πετύχουν καλύτερους όρους πώλησης, και μερικές φορές βγαίνουν με δική τους φίρμα στην αγορά για να δώσουν στα μέλη τους το κέρδος του χονδρεμπόρου. Στην Ελλάδα ελάχιστοι συνεταιρισμοί παρέχουν έστω και ένα από αυτά τα οφέλη.
Συνηθίζουμε να λέμε για κάθε σημαντική αδυναμία της οικονομίας ότι φταίνε οι κυβερνήσεις ή τα κόμματα ή η δημόσια γραφειοκρατία ή κάποια μεγάλα ιδιωτικά συμφέροντα ή οι συντεχνίες των προνομιούχων. Για την αγροτική παραγωγή και τους συνεταιρισμούς δεν ισχύει αυτό, τουλάχιστον τα τελευταία είκοσι χρόνια. Υπάρχει και κατάλληλη νομοθεσία (με κάποιες αδυναμίες), και δημόσια χρηματοδότηση, και διάφορες υποστηρικτικές υπηρεσίες. Το πρόβλημα είναι στους ίδιους τους αγρότες.
Συχνά, κατά παράβαση των κανόνων, πωλούν μέρος της παραγωγής τους απευθείας σε ιδιώτες. Αρνούνται να μοιραστούν ακριβό εξοπλισμό με άλλους, γιατί θέλουν να αποφασίσουν εκείνοι ποια ακριβώς ημέρα θα γίνει η συγκομιδή στο χωράφι τους. Δεν εκλέγουν στη διοίκηση τους πιο ικανούς, αλλά τους φίλους τους. Δεν βάζουν το χέρι στην τσέπη για να προσλάβουν ικανά στελέχη.
Η επιτυχία των συνεταιρισμών προϋποθέτει ότι υπάρχουν μέλη με κατάλληλη νοοτροπία. Η E. Ostrom, που μελέτησε εις βάθος τις συνεργατικές μορφές παραγωγής (και βραβεύτηκε με Νομπέλ Οικονομικών), ορίζει τρεις τύπους μελών, τους «συνεργάσιμους υπό προϋποθέσεις» (που αρχικά τηρούν τους κανόνες, αλλά παύουν να τους τηρούν όταν επικρατούν οι καιροσκόποι), τους «ορθολογικά εγωιστές» (που είναι καιροσκόποι, δηλαδή παραβαίνουν τους κανόνες για βραχυχρόνιο δικό τους όφελος) και τους «εκούσιους τιμωρούς». Η τελευταία ομάδα πρέπει να αναλάβει προσωπικό κόστος για να τιμωρηθούν οι καιροσκόποι και να τηρηθούν οι κανόνες. Να αφιερώσει χρόνο, να πληρώσει δικηγόρους, να συγκρουστεί με τους συγχωριανούς.
Αν όλα τα μέλη έχουν υψηλό αίσθημα ευθύνης απέναντι στο σύνολο, ώστε να μην καταχρώνται το κοινό αγαθό, τότε οι εκούσιοι τιμωροί έχουν εύκολο ρόλο. Αυτό συμβαίνει σε κοινωνίες με πολύ ανεπτυγμένη την αμοιβαία εμπιστοσύνη, όπως σε αυτές που έχουν «προτεσταντική» παράδοση. Αλλά οι Ελληνες δεν είμαστε τέτοια κοινωνία.
Στις λίγες περιπτώσεις πετυχημένων συνεταιρισμών σε εμάς, τον τόνο τον έδωσε κάποια ηγετική προσωπικότητα, που έφερε καλούς συνεργάτες, έστησε συστήματα λογιστηρίου και λογοδοσίας, και έδειξε πώς η συμμόρφωση σε κανόνες μπορεί να ωφελήσει όλους. Επεισε τα μέλη να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να δεχτούν να επενδύσουν μέχρι να αποδώσει η συνεργασία. Δυστυχώς, όταν το πρόσωπο αυτό φύγει, δεν υπάρχει πάντα η κατάλληλη συνέχεια.
Τα (ξανα)γράφω αυτά σήμερα γιατί στην πρόσφατη δημόσια συζήτηση για το αγροτικό ζήτημα κανένας δεν προέβαλε τους συνεταιρισμούς ως την κύρια απάντηση. Σαν να το έχουμε πάρει απόφαση ότι αυτά δεν είναι για εμάς, τους ατίθασους Ελληνες. Κρίμα, γιατί φοβάμαι ότι δεν υπάρχει άλλη λύση. Θα βρούμε τρόπο να πετύχουν;
Υπάρχουν περίπου χίλιοι αγροτικοί συνεταιρισμοί εγγεγραμμένοι στο εθνικό μητρώο. Πολύ λίγοι όμως δρουν αποτελεσματικά. Το πρόβλημα είναι στους ίδιους τους αγρότες.