Ο Αλέξανδρος κοιμάται στη θάλασσα
Ο καθηγητής Πολ Κάρτλεντζ εκτιμά ότι το ταφικό μνημείο του έχει βυθιστεί μαζί με τη βασιλική συνοικία της Αλεξάνδρειας
«Μέγας Αλέξανδρος: Η γέννηση ενός θεού» είναι ο τίτλος του πρόσφατου δραματοποιημένου ντοκιμαντέρ της συνδρομητικής υπηρεσίας Νetflix που σήκωσε θύελλα αντιδράσεων, με την υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, να το χαρακτηρίζει «κακής ποιότητας και ευτελούς περιεχομένου». Η «Κ» επικοινώνησε με τον ομότιμο καθηγητή Ελληνικού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ, δρ Πολ Κάρτλεντζ, συγγραφέα του βιβλίου «Μέγας Αλέξανδρος: Η αναζήτηση ενός νέου παρελθόντος» (εκδ. Λιβάνης) και τον ρώτησε για τη βασιμότητα ή μη των κατηγοριών για τη διαστρέβλωση της ζωής του μεγάλου στρατηλάτη, όπως για τη «σχέση» Αλεξάνδρου - Ηφαιστίωνα και το αν τελικά το υπουργείο Πολιτισμού οφείλει να λάβει μέτρα απέναντι σε όσους αξιοποιούν την ελληνική ιστορία κατά το δοκούν.
– Καθηγητά Κάρτλεντζ, με βάση τις ιστορικές γνώσεις σας, ποια είναι η γνώμη σας για το πρόσφατο ντοκιμαντέρ του Netflix;
– Η αντίδρασή μου είναι ανάμεικτη. Ο Αλέξανδρος είναι στην πραγματικότητα ένα πολύ πιο δύσκολο, πιο σύνθετο και πολύ λιγότερο προσιτό θέμα από ό,τι θα υποθέσει ο μέσος θεατής· για δύο λόγους:
α) Δεν έχουμε ημερολόγια ούτε άλλα στοιχεία βαθιά προσωπικού, ψυχοκοινωνικού χαρακτήρα γι' αυτόν, οπότε δεν μπορούμε ποτέ να μάθουμε τι πραγματικά κινητοποιούσε τον Μ. Αλέξανδρο.
β) Η καριέρα του, τα επιτεύγματά του ήταν τόσο εξαιρετικά, σχεδόν υπεράνθρωπα, που είναι πολύ δύσκολο για εμάς τους κοινούς θνητούς να κατανοήσουμε το πραγματικό μέγεθος του ανθρώπου. Το Netflix έκανε πολύ καλά που ονόμασε τη σειρά «Η γέννηση ενός θεού», επειδή ο Αλέξανδρος λατρεύτηκε πράγματι σαν θεός κατά τη διάρκεια της ίδιας του της ζωής από ορισμένους συμπατριώτες του Eλληνες, καθώς και από μη Eλληνες.
– Μεγάλο μέρος της κριτικής του ντοκιμαντέρ επικεντρώθηκε στην παρουσίαση του Ηφαιστίωνα ως σεξουαλικού συντρόφου του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τι λένε τα αρχαία κείμενα για την ερωτική ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ο οποίος έφερε στη ζωή μόνο ένα παιδί και αυτό σχετικά στα τέλη της ζωής του;
– Είναι περίπλοκο. Κατά τη διάρκεια της ζωής του, ο Αλέξανδρος απέκτησε μόνο ένα παιδί –με μια γυναίκα μισή Ελληνίδα, μισή Ιρανή– το οποίο ονόμασαν «Ηρακλής». Δεν υπήρξε γάμος εκεί, άρα δεν υπήρξε δυναστικός διάδοχος του μακεδονικού θρόνου. Η πρώτη του σύζυγος, Ρωξάνη –μια Σογδιανή-Ιρανή γυναίκα– ήταν έγκυος στο πρώτο τους παιδί όταν ο Αλέξανδρος πέθανε. Aρα ο Αλέξανδρος δεν ήταν αποκλειστικά ομοφυλόφιλος.
Σχεδόν όλοι οι αρχαίοι Ελληνες άνδρες, ιδίως οι βασιλείς, παντρεύονταν γυναίκες, ορισμένοι όμως ήταν αποκλειστικά ομοφυλόφιλοι – ένας από αυτούς, ο Παυσανίας της Αθήνας, αποτελεί χαρακτήρα στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνα. Στη Θήβα, μεταξύ 378 και 338 π.Χ., ένα ολόκληρο σύνταγμα πεζικού, ο Ιερός Λόχος, αποτελούνταν από 150 ενήλικα αρσενικά ζευγάρια. Αλλά ο κανόνας, για τουλάχιστον ορισμένους άνδρες της ανώτερης τάξης, ήταν μια προγαμιαία ομοερωτική φάση – πρώτα ως o «νεότερος» αγαπημένος (junior beloved), στη συνέχεια ως ο «ανώτερος» (senior), ενήλικος σύντροφος.
Ο Αλέξανδρος ανατράφηκε μαζί με τον συνομήλικό του Ηφαιστίωνα στην Πέλλα και μορφώθηκε μαζί του από τον μεγάλο Αριστοτέλη. Πιθανόν –τονίζω το «πιθανόν»– να είχαν μια ομοερωτική, ομοφυλοφιλική σχέση τουλάχιστον στα τέλη της εφηβείας τους και πιθανόν και αργότερα – θυμηθείτε ότι ο Αλέξανδρος έγινε βασιλιάς της Μακεδονίας όταν ήταν μόλις 20 ετών. Τονίζω το «πιθανόν» επειδή καμία αρχαία πηγή δεν αναφέρει ρητώς ότι ήταν εραστής και αγαπημένος.
Από την άλλη πλευρά, λέγεται ότι ο Αλέξανδρος όντως είχε ομοφυλοφιλική σχέση, κάτι περισσότερο από μια περιπέτεια, με έναν Πέρση ευνούχο με το όνομα Βαγώας. Για μένα αυτό σημαίνει ότι ως ενήλικος –ήταν τότε περίπου 30 ετών– ο Αλέξανδρος δεν ήταν αποκλειστικά ετεροφυλόφιλος. Oμως, μέχρι τότε είχε αποκτήσει όχι μία αλλά τρεις συζύγους, ταυτόχρονα: τη Ρωξάνη και δύο Περσίδες πριγκίπισσες. Αρα, δεν παντρεύτηκε ποτέ Ελληνίδα! Σκανδαλώδες! Και οι τρεις γυναίκες του ήταν Ιρανές, και ο ένας γιος που απέκτησε εν ζωή ήταν με μια μισή Ιρανή. Ενδιαφέρον! Πολύ πιο ενδιαφέρον, πάντως, από το αναχρονιστικό ζήτημα του αν ήταν ή όχι ομοφυλόφιλος.
– Η αιτία του θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως σήμερα παραμένει αδιευκρίνιστη. Κατά τη δική σας εκτίμηση, πέθανε από δηλητηρίαση ή από ασθένεια; Και αν τείνετε προς το δεύτερο, για ποιο λόγο πέρασε στην Ιστορία ότι μάλλον δολοφονήθηκε;
– Προσωπικά κλίνω προς την άποψη ότι ο θάνατός του οφείλεται σε ασθένεια που ήρθε να προστεθεί στα χρόνια των σοβαρών τραυματισμών του, των ασθενειών που τον χτύπησαν, της υπερβολικής κατανάλωσης αλκοόλ και της έλλειψης επαρκών ιατρικών γνώσεων, δεξιοτήτων και φαρμάκων. Οι θεωρίες συνωμοσίας ήταν δημοφιλείς στον αρχαίο κόσμο –όπως και σήμερα– και δεδομένου ότι ο εμφύλιος πόλεμος ξέσπασε λίγο-πολύ αμέσως μετά τον θάνατό του, ήταν εύκολο να συμπεράνει κανείς ότι ο θάνατος του Αλεξάνδρου είχε επισπευσθεί «τεχνητά» προς όφελος του ενός ή του άλλου από τους διεκδικητές της κληρονομιάς, της υπέρτατης –ατομικής– αυταρχικής εξουσίας του. Αλλά αν όντως δολοφονήθηκε, τότε θα ήταν από δηλητηρίαση – πολλοί μονάρχες στον αρχαίο κόσμο, από τους Πέρσες μέχρι τους Ρωμαίους αυτοκράτορες, σκοτώθηκαν με αυτόν τον τρόπο.
– Το ντοκιμαντέρ του Netflix αναφέρεται στον τάφο του Μεγάλου Αλεξάνδρου ως ένα από τα μεγαλύτερα μυστήρια της αρχαιότητας. Πρόσφατα, η ιστορικός Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ δήλωσε ότι πιθανότατα ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου βρίσκεται στην περιοχή της Βεργίνας. Κατά τη γνώμη σας, πού βρίσκεται η τελευταία κατοικία του μεγάλου στρατηλάτη;
– Η κυρία Αρβελέρ είναι ιστορικός του Βυζαντίου, όχι της κλασικής Ελλάδας. Ο Μέγας Αλέξανδρος θάφτηκε πρώτα στη Βαβυλώνα, ταριχεύτηκε/ μουμιοποιήθηκε και στη συνέχεια εκταφιάστηκε το 321 π.Χ., για να μεταφερθεί το πτώμα πίσω στο μακεδονικό βασιλικό νεκροταφείο στις Αιγές (σημερινή Βεργίνα), μόνο που το βασιλικό καραβάνι ανακόπηκε από τον Πτολεμαίο, παιδικό φίλο του Αλεξάνδρου. Ως σατράπης, ο Πτολεμαίος έβαλε το πτώμα του Αλεξάνδρου να ταφεί πρώτα στην παλαιά προπερσική αιγυπτιακή πρωτεύουσα, Μέμφιδα. Κάποια στιγμή, όταν χτίστηκε η Αλεξάνδρεια και ο Πτολεμαίος έχτισε εκεί ένα παλάτι, υποψιάζομαι ότι το πτώμα ξαναθάφτηκε, αυτή τη φορά μόνιμα, σε ένα μεγαλοπρεπές μαυσωλείο τύπου «Λένιν». Αλλά τι συνέβη σε εκείνον τον τάφο και πού ακριβώς βρισκόταν, μπορεί κανείς να το μαντέψει. Η δική μου εικασία είναι ότι, εφόσον η βασιλική συνοικία της Αλεξάνδρειας είναι πλέον κάτω από το νερό, το ίδιο ισχύει και για ό,τι –αν– έχει απομείνει από τον τάφο και το πτώμα του Αλεξάνδρου.
– Ολοκληρώνοντας, από τη «μαύρη» Κλεοπάτρα στον «χαμηλής ποιότητας» Μέγα Αλέξανδρο. Κατά τη γνώμη σας, θα πρέπει το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού να διαμαρτυρηθεί και να προστατεύσει το πολιτιστικό του προϊόν;
– Το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού έχει τόσο ή τόσο λίγο δικαίωμα να διαμαρτυρηθεί για τον Αλέξανδρο του Netflix, όσο είχε και το ιρανικό καθεστώς να διαμαρτυρηθεί, όπως και έκανε, για την ταινία του Ζακ Σνάιντερ, «300», του 2006 με θέμα τις Θερμοπύλες. Μια ταινία είναι φυσικά μια ταινία, όχι πραγματική ιστορία, ακόμη και αν δήθεν βασίζεται σε ιστορικά γεγονότα. Το ντοκιμαντέρ του Netflix «Aλέξανδρος» είναι πολύ περισσότερο μια δραματοποίηση, παρά ένα ντοκιμαντέρ, οπότε είναι φτιαγμένο για ψυχαγωγία παρά διδασκαλία.
Οσον αφορά τον «χαμηλής ποιότητας» Αλέξανδρο, υποψιάζομαι ότι κανένας απολύτως ηθοποιός της εποχής μας δεν θα μπορούσε να υποδυθεί με απόλυτη πιστότητα τον «πραγματικό» Αλέξανδρο – ο οποίος δικαίως ονομάστηκε ή πήρε την προσωνυμία, αν και πολύ μετά τον θάνατό του, «Μέγας». Υπήρξαν αρκετοί άλλοι Μακεδόνες βασιλείς που ονομάζονταν Αλέξανδρος αλλά μόνον ένας Αλέξανδρος ονομάστηκε «Μέγας». Ο Αλέξανδρος έκανε μερικά πολύ κακά, πράγματι τρομερά πράγματα – τόσο σε άτομα, π.χ. στον Κλείτο τον Μέλα και στον ευνούχο Βάτη, κυβερνήτη της Γάζας, όσο και σε συλλογικότητες, π.χ. στους Θηβαίους το 335 π.Χ. και στους Μαλλούς το 326 π.Χ., αλλά χωρίς καμία αμφιβολία ήταν όχι απλώς «μεγάλος» αλλά «Μέγας».
Ο καθηγητής Ελληνικού Πολιτισμού του Κέμπριτζ απορρίπτει το ενδεχόμενο να ετάφη στη Βεργίνα ο Μακεδόνας στρατηλάτης.
Ο Βρετανός ακαδημαϊκός θεωρεί «πιθανή» μια ομοφυλοφιλική σχέση του Αλεξάνδρου με τον Ηφαιστίωνα, ωστόσο, τονίζει ότι «ουδεμία αρχαία πηγή αναφέρει ρητώς ότι ήταν εραστές».