Την ημέρα του «ΟΧΙ» υπήρχαν περίπου 12.000 καταφύγια
– Σε πόσα καταφύγια έχετε μπει και πόσα υπάρχουν συνολικά στην Αθήνα;
– Εχω επισκεφθεί μέχρι στιγμής τουλάχιστον 150 καταφύγια. Στα αρχεία του Στρατού υπάρχει μια επίσημη αναφορά ότι το καθεστώς Μεταξά κατασκεύασε στην Αθήνα περί τα 400 δημόσια καταφύγια, ενώ επέβαλε διά νόμου την κατασκευή καταφυγίου σε κάθε νεοανεγειρόμενη οικοδομή, με το σύνολο αυτών να εντοπίζεται στο ιλιγγιώδες νούμερο των 5.500. Αυτά λοιπόν τα συνολικά περίπου 6.000 καταφύγια ήταν αμιγώς στρατιωτικού τύπου, με αυστηρές προδιαγραφές. Υπάρχουν όμως και αυτά που ονομάζονται «καταφύγια εξ διασκευής», δηλαδή υφιστάμενοι υπόγειοι χώροι (στοές, υπόγεια κτιρίων, σπηλαιώματα κ.ά.) που ενισχύονταν δομικά και μετατρέπονταν σε καταφύγια. Βρίσκουμε λοιπόν στα αρχεία την εντυπωσιακή πληροφορία πως ο πόλεμος ξεκίνησε με την Αθήνα να διαθέτει συνολικά 12.000 καταφύγια.
– Μπορείτε να μας δώσετε μερικά ενδιαφέροντα παραδείγματα από τέτοια καταφύγια στο κέντρο της πόλης;
– Μπορώ να αναφέρω δύο σε πολύ κεντρικό σημείο, τα οποία βρίσκονται λίγα μέτρα από την πλατεία Συντάγματος. Το ένα είναι συνολικού εμβαδού 400 τ.μ. και βρίσκεται στην οδό Καραγεώργη Σερβίας και το άλλο εμβαδού 200 τ.μ. και κρύβεται κάτω από την οδό Βουλής. Χωροταξικά πολύ εντυπωσιακό είναι και το καταφύγιο του Λυκαβηττού, επειδή δεν χτίστηκε για τον άμαχο πληθυσμό, αλλά ως κέντρο επιχειρήσεων της αεράμυνας. Αξίζει να αναφέρουμε και το καταφύγιο
στον λόφο του Αρδηττού, που έχει ονομαστική χωρητικότητα πάνω από 1.300 άτομα.
– Πρόκειται, λοιπόν, για ένα ολόκληρο δίκτυο από υπόγειους χώρους που δεν βρίσκονται σε δημόσια θέα.
– Πράγματι, και είναι πολύ γοητευτικό το γεγονός πως ενώ βρίσκονται σε τόσο κεντρικά σημεία καταφέρνουν να κρατούν κρυφό το εσωτερικό τους αποτύπωμα. Ομως, την εποχή που φτιάχτηκαν κάθε άλλο παρά κρυφά ήταν. Μάλιστα, ήταν υποχρεωτικό να φέρουν ειδική σήμανση ώστε να ξέρουν όλοι οι πολίτες πού βρίσκονται. Οπως είχε γράψει ένας χρονογράφος το 1941, όλοι οι Αθηναίοι γνώριζαν πού ήταν το πλησιέστερο καταφύγιο στη δουλειά ή στο σπίτι τους. Ηταν κάτι σαν ένα «κοινό μυστικό» της εποχής.
– Τι σας φανέρωσε η έρευνά σας για την κοινωνία της εποχής;
– Πως αυτά τα καταφύγια συνιστούσαν μια υπόγεια κοινωνία και έναν καθρέφτη της εποχής. Μεγάλο ενδιαφέρον έχει το γεγονός πως η τότε έντονη διάκριση μεταξύ «πλουσίων και φτωχών» αυτομάτως μέσα σ' αυτά ακυρωνόταν. Αυτή η διάκριση άλλοτε λειτουργούσε καλώς και άλλοτε όχι. Υπάρχουν π.χ. αναφορές για κυρίες της «καλής κοινωνίας» που έκαναν παράπονα πως δεν ήθελαν να βρίσκονται στον ίδιο χώρο με τους «κοινούς ανθρώπους». Στον αντίποδα, υπάρχουν αναφορές πλουσίων που υποδέχονταν στο καταφύγιό τους τους γείτονες με γλυκίσματα. Γενικά μιλώντας, τα αντιαεροπορικά καταφύγια της Αθήνας αποτέλεσαν μια αταξική κοινωνία.
– Ηταν επιτυχημένες τελικά αυτές οι δομές; Kαι εντέλει χρησιμοποιήθηκαν;
– Ο Μεταξάς είχε καταλάβει πως το αεροπλάνο ήταν ο μεγάλος κίνδυνος των αστών της εποχής και στο πλαίσιο της πολιτικής προστασίας που εφάρμοσε, μπορούμε να πούμε πως αποτέλεσαν ένα εξαιρετικά πετυχημένο έργο. Η Αθήνα τελικά δεν βομβαρδίστηκε, αλλά ας μην ξεχνάμε και τα καταφύγια του Πειραιά (λιγότερα από της Αθήνας και κυρίως κάτω από βιομηχανικές δομές) τα οποία μια χαρά «τα βγάλανε τα λεφτά τους», εφόσον η περιοχή βομβαρδίστηκε από τους Γερμανούς, τους Ιταλούς, και, χειρότερα από όλους, από τους συμμάχους. Θα έλεγα κιόλας πως αποτελεί ιστορικό παράδοξο πως μας προστάτευσαν πιο πολύ από τους συμμάχους μας, παρά από τους ίδιους μας τους εχθρούς. Υπάρχουν όμως και αναφορές πως χρησιμοποιήθηκαν για προστασία του άμαχου πληθυσμού και κατά τα Δεκεμβριανά. Σε ένα βάθος πενταετίας, λοιπόν, μας προστάτευσαν και από τους εχθρούς μας, και από τους συμμάχους μας, αλλά και από τους ίδιους μας τους εαυτούς.
Οι αυτοεκδόσεις του Κωνσταντίνου Κυρίμη σχετικά με τα αντιαεροπορικά καταφύγια της Αττικής είναι διαθέσιμες κατόπιν επικοινωνίας μαζί του στο email: kkirimis@otenet.gr. Το δίτομο έργο του «Τα καταφύγια της Αττικής, 1936-1956» είναι διαθέσιμο κατόπιν επικοινωνίας με τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού. Οργανωμένες επισκέψεις σε επιλεγμένα καταφύγια πραγματοποιούνται από το ταξιδιωτικό γραφείο Kedros Travel, με τη συμμετοχή του συγγραφέα. Πληροφορίες στο email: info@kedrostravel.com.