Εχει μέλλον η παλαιοχώρα;
Γνωρίζαμε για τους παλαιοημερολογίτες. Τώρα μάθαμε και για τους παλαιοχριστιανούς – ενσυνείδητα αναχρονιστές, με ζηλωτικό οίστρο, πιστούς. Οι παλαιοαριστεροί και οι παλαιοδεξιοί δεν εξέλιπαν ποτέ – αμφότεροι «αντιστασιακής» κοπής, υπερασπίζονται τα είδωλα που επιβάλλει η πίστη τους. Οι παλαιοκομματικοί, πολυπληθές είδος της κομματικής πανίδας, παρέχουν ευστάθεια στο σύστημα – συμπεριφέρονται πελατειακά και επιδιώκουν τον έλεγχο των θεσμών.
Τι απουσιάζει; Η κρίσιμη μάζα από θεσμικούς νεωτεριστές – αυτούς που, συστηματικά, τολμηρά και συνεκτικά, μεταβάλλουν νοο-τροπίες, εισάγουν καινοτόμες αντιλήψεις, δημιουργούν νέους θεσμούς. Στην παλαιοχώρα εκτιμάται περισσότερο η παλαιότητα από τη νεωτερικότητα, η συνήθεια από την τομή, ο βαλτώδης βίος από τις υπερβάσεις. Ακόμη κι όταν το παλαιό είναι εγνωσμένα προβληματικό, η αλλαγή φοβίζει. Ενώ οι πάντες κραυγάζουν «αλλαγή», είτε δεν υφίσταται συμφωνία στο περιεχόμενό της είτε δεν υπάρχει εμπιστοσύνη σ' αυτούς που την επιχειρούν είτε η «αλλαγή» αφορά μόνον τους άλλους.
Μια φοιτητική συγκέντρωση διαμαρτυρίας σήμερα, ελάχιστα διαφέρει από αντίστοιχη προ τεσσαρακονταετίας – η ίδια ξύλινη γλώσσα, η ίδια τελετουργία, η ίδια χοντροκομμένη (και τώρα, ενίοτε, πιο βίαιη) διεκδικητικότητα. Τα πανεπιστήμια διεθνώς προβληματίζονται για μείζονες προκλήσεις, αλλά φλέγον θέμα στα δικά μας είναι, για μια ακόμη φορά, πώς θα αντιμετωπισθούν οι εξεταστικές συνέπειες των καταλήψεων! Είναι σαν να μαθαίνεις να γράφεις, ενώ τους γείτονές σου τους απασχολεί πώς να χρησιμοποιούν καλύτερα τα τάμπλετ.
Στην παλαιοχώρα πλεονάζουν τα οξύμωρα. «Πτυχία με αξία», έγραφαν τα πανό μπροστά από κατειλημμένα πανεπιστήμια. Δεν αντιλαμβάνονται οι πεπλανημένοι συγγραφείς τους την αντίφαση: ένα πανεπιστήμιο στο οποίο συστηματικά διαταράσσεται η οργανωμένη κανονικότητα της φοίτησης και έρευνας, απαξιώνει τα πτυχία που απονέμει. Ο λόγος είναι απλός. Η αξία ενός πτυχίου είναι συνάρτηση αφενός της ποιότητας των πόρων (ανθρωπίνων και υλικών), αφετέρου του τρόπου οργάνωσης και διοίκησής τους. Το πανεπιστήμιο-μπάχαλο αφαιρεί αξία από τους πόρους που ως οργανισμός συγκεράζει, μειώνοντας την αξία του πτυχίου. Αλλωστε, την αξία ενός πτυχίου καθορίζουν όσοι αποτιμούν τη γνώση, τις δεξιότητες και τις αξίες που φέρουν οι κάτοχοί του.
Εκτός από την οξυμωρία, στην παλαιοχώρα ανθεί η αυτοεξυπηρετική νοοτροπία, σε διάφορες εκφάνσεις. Αξιωματούχοι διαστρέφουν τις έννοιες για να αποφύγουν τη λογοδοσία, ενώ θεσμικά όργανα δυναστεύονται από την εμπεδωμένη μεροληψία στην κομματική φυλή, εις βάρος καθολικών αξιών που καταστατικά υπηρετούν (π.χ. την αλήθεια).
Στην κατάθεσή του στη λεγόμενη εξεταστική επιτροπή της Βουλής για το σιδηροδρομικό δυστύχημα των Τεμπών, ο πρώην υπουργός Μεταφορών κ. Καραμανλής είπε: «Αν έστω και μία πλευρά είχε τηρήσει τις διαδικασίες του γενικού κανονισμού κυκλοφορίας, το δυστύχημα θα είχε αποτραπεί». Για να αντιληφθείτε τη ρηχότητα του ισχυρισμού, δείτε τον στη γενική εκδοχή του: ένα δυστύχημα αποτρέπεται όταν τηρούνται οι κανόνες που το αποτρέπουν. Πολύ βαθύ!
Αγνοεί εσκεμμένα ο ομιλητής την κοινή εμπειρία: οι κανόνες δεν τηρούνται πάντοτε. Αν όλοι οι οδηγοί τηρούσαν ευλαβικά τον ΚΟΚ, πιθανότατα δεν θα συνέβαιναν οδικά ατυχήματα. Δεν τον τηρούν, όμως, γι' αυτό φοράμε υποχρεωτικά ζώνη ασφαλείας· γι' αυτό τα σύγχρονα αυτοκίνητα ενσωματώνουν τεχνολογίες που μας προστατεύουν από τον κακό μας εαυτό. Ακριβώς επειδή το ανθρώπινο λάθος είναι ανεξάλειπτο, μειώνουμε τεχνολογικά, οργανωτικά και διοικητικά την πιθανότητα της εμφάνισής του. Τι κάνατε, κ. Καραμανλή, ως υπουργός για την τεχνολογική ασφάλεια των σιδηροδρόμων και τη σωστή οργάνωση και διοίκηση του οργανισμού;
Η ατομικιστική αντίληψη περί ανθρωπίνου λάθους, εκτός από το ότι εξυπηρετεί τον υπουργό, είναι γνωσιολογικά εσφαλμένη: οι ανθρώπινες πράξεις στους οργανισμούς δεν είναι στενά ατομικές, αλλά διαμορφώνονται υπό την επιρροή αλληλεπιδράσεων, συλλογικών νοοτροπιών και τεχνολογικών χαρακτηριστικών. Ευτυχώς, δεν τη συμμερίζεται ο ειδικός εφέτης ανακριτής.
Η λειτουργία της (αν)εξεταστικής επιτροπής της Βουλής, κατά τον εύστοχο χαρακτηρισμό του Πάσχου Μανδραβέλη, ήταν μια διαρκής ύβρις στη μνήμη των 57 νεκρών. Ως πολίτης ντρέπεσαι να βλέπεις τους εκπροσώπους σου να αλληλοπροσβάλλονται, υπό τη μεροληπτική ηγεσία του εύφλεκτου προέδρου της και των κομματικών υποστηρικτών του. Οργίζεσαι όταν αδιαφορούν ξεδιάντροπα για την αλήθεια αυτοί που έχουμε εμπιστευθεί με την αναζήτησή της. Ηδη προεξοφλείται ότι, κατά πάγια πρακτική στην παλαιοχώρα, δεν θα εκδοθεί κοινό πόρισμα της επιτροπής, αλλά κάθε κόμμα θα εκδώσει το δικό του. Γιατί όχι; Αλήθεια είναι ό,τι (σε βολεύει να) πιστεύεις!
Ο κερματισμός αποτελεί, ιστορικά, ύψιστη αξία στην παλαιοχώρα – δεν υφίσταται ενιαία δημόσια σφαίρα που να λειτουργεί με καθολικής ισχύος κριτήρια, αλλά άθροισμα κομματικών σφαιρών, η κάθε μία με τα δικά της μεροληπτικά κριτήρια λειτουργίας. Η ακοινώνητη αυτοαναφορικότητα των επιμέρους υποκαθιστά τη μετοχή στον κοινό λόγο.
Να ζεις στην παλαιοχώρα είναι σαν να ζεις σε μια στατικά προβληματική πολυκατοικία, της οποίας οι ένοικοι αδυνατούν να συν-εννοηθούν, συμφωνώντας μόνο, έπειτα από ατέλειωτους καβγάδες, στη μερική αναπαλαίωσή της. Απουσιάζει η υποδειγματική ηγεσία που θα τους ωθήσει να υπερβούν τις εμπεδωμένες μικρότητες, έξεις και στρεβλώσεις. Η απόσταση από την παλαιοχώρα στην παλιοχώρα είναι μικρή.
Οι ανθρώπινες πράξεις στους οργανισμούς δεν είναι στενά ατομικές, αλλά διαμορφώνονται υπό την επιρροή αλληλεπιδράσεων, συλλογικών νοοτροπιών και τεχνολογικών χαρακτηριστικών.