Η Βαλκυρία της ψηφιακής εποχής
Ο Τζον Φουλτζέιμς, που σκηνοθετεί για την ΕΛΣ την ωραιότερη όπερα από την τετραλογία του Βάγκνερ, μιλάει στην «Κ»
Η πρεμιέρα της «Βαλκυρίας» την επόμενη Κυριακή είναι η πρώτη παραγωγή στην ιστορία της ΕΛΣ της κατά πολλούς ωραιότερης όπερας της τετραλογίας «Το δαχτυλίδι του Νίμπελουνγκ» του μεγάλου και πρωτοπόρου Γερμανού συνθέτη Ρίχαρντ Βάγκνερ με συντελεστές επιφανείς διεθνείς καλλιτέχνες όπως οι Στέφαν Φίνκε ως Ζίγκμουντ, Κάθριν Φόστερ ως Βρουνχίλδη, ως Βόταν ο Τόμι Χάκαλα και μαέστρος ο Ρόλαντ Κλούτιχ.
Είναι επίσης η πρώτη φορά που ο συμπαθέστατος Αγγλος σκηνοθέτης Τζον Φουλτζέιμς καταπιάνεται με αυτό το έργο – το οποίο όμως γνώριζε ήδη πολύ καλά, καθότι το 2007 εργάστηκε ως βοηθός του διακεκριμένου συναδέλφου του Μοσέ Λάιζερ (Μοshe Leister), σε παραγωγή ολόκληρης της τετραλογίας στην Οπερα της Γενεύης και στη συνέχεια στο Μπιλμπάο της Ισπανίας.
Στην παραγωγή του Λάιζερ, το έργο ήταν μεταχρονισμένο στην αμέσως μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εποχή, με τον Ρήνο στην πρώτη από τις τέσσερις όπερες («Ο χρυσός του Ρήνου» – η «Βαλκυρία» είναι η δεύτερη στη σειρά) γεμάτο χρυσάφι, αλλά και πτώματα.
Ισχύς και αγάπη
«Η τετραλογία καταπιάνεται με την αιώνια μάχη για τον έλεγχο του κόσμου μεταξύ της ισχύος και της αγάπης. Και η ισχύς μετατίθεται σε διαφορετικές εστίες – όπως π.χ. στη Βιομηχανική Επανάσταση του 19ου αιώνα, που ενέπνευσε την ιστορική σκηνοθεσία του Πατρίς Σερό το 1976 στο Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ, με μαέστρο τον Πιερ Μπουλέζ. Στη δική μας παραγωγή αποφασίσαμε να τοποθετήσουμε το έργο στον σημερινό κόσμο. Σκεφθήκαμε πού ακριβώς συγκεντρώνεται τώρα η εξουσία του πλανήτη; Εχει μετακινηθεί από τον βιομηχανικό τομέα στον χώρο της επικοινωνίας. Οι Φορντ, Κάρνεγκι, Κρουπ και Ανιέλι του σήμερα είναι ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ, ο Ελον Μασκ, οι βαρώνοι της επικοινωνίας και οι καναλάρχες όπως ο Μέρντοχ. Νομίζω πως η δύναμη και η εξουσία που συγκεντρώνουν
στα χέρια τους αυτοί οι άνθρωποι και οι ανισότητες που προκύπτουν από τη σχεδόν υπεράνθρωπη παντοδυναμία τους, είναι πρωτοφανείς και πολύ πιο ακραίες, όχι μόνον από αυτές της εποχής του Βάγκνερ, αλλά ίσως και όλων των εποχών. Το χάσμα μεταξύ της εξουσίας και του ασύλληπτου πλούτου αυτών των ανθρώπων και της καθημερινότητας και της φτώχειας του υπόλοιπου κόσμου είναι όχι μόνον αχανές, αλλά και συνεχώς αυξανόμενο. Τοποθετούμε λοιπόν την παραγωγή μας σε αυτό το πλαίσιο, μέσα από το οποίο βλέπουμε τον κόσμο με τα μάτια, την ψυχολογία και την αντίληψη του θεού Βόταν.
»Οταν σκηνοθετείς τη “Βαλκυρία” μόνη της, και όχι σαν μέρος
της τετραλογίας, είναι ακόμη πιο σημαντικό να κατανοήσεις τη συνάφεια της πρώτης πράξης με το υπόλοιπο έργο, στου οποίου την πρώτη εκδοχή ο Βόταν ήταν παρών στη σκηνή από την αρχή. Νομίζω ότι ο Βάγκνερ ήθελε να βλέπουμε το πρόσωπό του, για να καταλάβουμε το νόημα του ρόλου των δίδυμων παιδιών του Βόταν, Ζίγκμουντ και Ζιγκλίντε, μέσα στο σχέδιό του. Δηλαδή, την προσπάθειά του να βρει μια λύση για το αδιέξοδο στο οποίο τον οδήγησαν οι πράξεις του στην προηγούμενη όπερα, τον “Χρυσό του Ρήνου”. Και αυτό παραπέμπει σε αυτούς τους σημερινούς “θεούς” που ζουν αποκομμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο, στα υπερπολυτελή ρετιρέ τους, ελέγχοντας σχεδόν ό,τι συμβαίνει σε έναν απελπισμένο κόσμο που ταλανίζεται ξανά από πολέμους».
Η πρόκληση
Από αισθητικής απόψεως, η πρόκληση της «Βαλκυρίας», αλλά
και ολόκληρης της τετραλογίας, είναι «η ανάγκη δημιουργίας μεγάλων, θεαματικών, εντυπωσιακών εικόνων. Το σκηνικό μας είναι αφηρημένο αλλά κατά κάποιον
τρόπο συνυφασμένο με όσα προανέφερα για τον 21ο αιώνα. Χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερη αρχιτεκτονική και ντιζάιν των μεγάλων κτιρίων όπου
στεγάζονται οι έδρες των μεγάλων μιντιακών οργανισμών. Και αφού μας ενδιαφέρουν η ιεραρχία και τα στάδια της εξουσίας, στο σκηνικό μας δεσπόζει μια ατελείωτη σειρά από σκαλοπάτια, που ξεκινούν από το πιτ της ορχήστρας και καταλήγουν στα σύννεφα.
»Ξεκινάμε λοιπόν με αυτή την κεντρική ιδέα. Βλέπουμε τον Βόταν από την πρώτη πράξη, όπως αρχικά σχεδίαζε ο Βάγκνερ, και συνεχίζουμε να τον βλέπουμε και στη δεύτερη, σε δύο πλάνα, σαν σε δύο χωριστές σκηνές. Ετσι είμαστε ενήμεροι για το τι συμβαίνει συγχρόνως στον κόσμο των θνητών, που παρακολουθούνται και χειραγωγούνται από τους “θεούς”. Το κρίσιμο σημείο καμπής ολόκληρου του έργου είναι ο
διάλογος του Βόταν με τη Φρίκα, την κατά συρροή απατημένη γυναίκα του, η οποία του λέει ότι δεν μπορεί να υπερασπίσει τον γιο του, Ζίγκμουντ, διότι αυταπατάται εάν νομίζει ότι η λύση που προτείνει είναι βιώσιμη, αφού θα αλλάξει όλη τη νομοτέλεια πάνω στην οποία στηρίζεται η ισχύς των “θεών”».
Η αίσθηση αυτών των δύο κόσμων –των θνητών και των θεών– συνεχίζεται με τη Βρουνχίλδη, επίσης παρούσα σε όλο το πρώτο μέρος της δεύτερης πράξης. Συνήθως η ερμηνεύτριά της βρίσκεται στο καμαρίνι της για την πρώτη μισή ώρα αυτής της πράξης. Αντ' αυτού, εδώ η δύστυχη είναι καθισμένη στην άκρη της σκηνής, παρακολουθώντας κι εκείνη τον Ζίγκμουντ και τη Ζιγκλίντε. Διότι, όπως εξηγεί ο Φουλτζέιμς, το αισθηματικό νήμα που διαχέει όλη αυτή την όπερα και συνδέει τον Βόταν με τη Βρουνχίλδη πρεπει να είναι πανταχού παρόν και να το βλέπουμε να εξελίσσεται. Αυτό μας βοηθά επίσης να κατανοήσουμε τη σχέση του Βόταν με τις υπόλοιπες Βαλκυρίες, τις κόρες που γέννησε για να εκτελούν το θέλημά του, και να καταλάβουμε την οργή του όταν μία από αυτές, και δη η αγαπημένη του Βρουνχίλδη, σπάει τον κλοιό της υπακοής, επαναστατεί και ακολουθεί την προσωπική της εφηβική συνείδηση.
Η προφανής διαχωριστική γραμμή μεταξύ των «θνητών» και των «αθανάτων» καθιστά τη «Βαλκυρία» ακόμη πιο ενδιαφέρουσα και επίκαιρη. Διότι εδώ ο Βόταν, που αντιστοιχεί στον δικό μας Δία, βιώνει μια ολοκληρωτική και επώδυνη μετάβαση. «Αντιλαμβάνεται ότι επέρχεται το τέλος όχι μόνον εκείνου, αλλά και όλου του κόσμου, ότι δεν είναι πλέον αθάνατος αλλά αφήνει μια κληρονομία την οποία δεν είναι πλέον ικανός να ελέγξει. Και μέσα από την αποδοχή αυτής της πραγματικότητας και των συνεπειών της –δηλαδή της ισορροπίας, της εξίσωσης μεταξύ ισχύος και αγάπης– καταλαβαίνει ότι όλες οι επιλογές του ήταν λανθασμένες. Ομως δεν μπορούν να ανατραπούν και η λύτρωση μπορεί να έλθει μόνο μέσα από αυτή την αποδοχή και την υπόσχεση κάποιου είδους κατανόησης για τη Βρουνχίλδη, η οποία υπόσχεται να ανακαινίσει τον κόσμο.
«Ή εξουσία του πλανήτη έχει μετακινηθεί στον χώρο της επικοινωνίας. Οι Φορντ, Κάρνεγκι, Κρουπ και Ανιέλι του σήμερα είναι ο Μαρκ Ζούκερμπεργκ, ο Ελον Μασκ...».
«Ή ισχύς που συγκεντρώνουν στα χέρια τους αυτοί οι άνθρωποι και οι ανισότητες που προκύπτουν από την παντοδυναμία τους είναι πρωτοφανείς».
Βάγκνερ και Αισχύλος
Το τέλος στο «Λυκόφως των θεών», την τελευταία όπερα της τετραλογίας, είναι συγκλονιστικό. Ομως διαφέρει ριζικά από το τέλος της Ορέστειας του Αισχύλου, η οποία, σύμφωνα με το Βάγκνερ, υπήρξε η πηγή της έμπνευσής του. Διότι στο τελευταίο έργο της Ορέστειας, στις «Ευμενίδες», η θεά Αθηνά επεμβαίνει υπέρ του Ορέστη και, μέσω της ίδρυσης του Αρείου Πάγου, αποκαθίσταται η ισορροπία στον κόσμο. Αντιθέτως, η τετραλογία τελειώνει με ένα μεγάλο ερώτημα. Ο ηθικά σάπιος κόσμος καταστρέφεται, αλλά δεν ξέρουμε τι ακριβώς θα συμβεί στο μέλλον. «Και τι δεν θα έδινα», προσθέτει ο Φουλτζέιμς, «για μια ευκαιρία να τη σκηνοθετήσω ολόκληρη την τετραλογία και να ψάξω για τη δική μου απάντηση!».