Η αιχμηρή ματιά του Οκτάβιο Πας
Η ισπανόφωνη ποίησή του σε ένα βιβλίο
Ο ποιητής που μάγεψε και ενέπνευσε τους ποιητές του κόσμου. Που διεύρυνε τους ορίζοντες της ποιητικής πρωτοπορίας. Που μας έφερε κοντά σε όσα επικαλείται η σύγχρονη ποίηση. Που αγκάλιασε την ποίηση του κόσμου και επαναχάραξε την αρχιτεκτονική της. Που πήρε το μέρος των εξεγερμένων φοιτητών του Τλατελόλκο της Πόλης του Μεξικού και παραιτήθηκε από πρέσβης διαμαρτυρόμενος για τη σφαγή τους. Ο δοκιμιογράφος και θεωρητικός της ποίησης, που έδωσε λαλιά στην αλαλία των αυτόχθονων πληθυσμών της Λατινικής Αμερικής. Ο καθαρός υπερρεαλιστής. Ο μη αριστερός μαρξιστής. Ο αιχμηρός διανοούμενος και βαθύς σχολιαστής της εποχής του. Ο μέγας και ανεπανάληπτος Οκτάβιο Πας (1914-1998), σημαντικότερος ποιητής της ισπανικής γλώσσας του 20ού αιώνα μετά τον Σέζαρ Βαγιέχο. Τα «Ποιήματα - Το ισπανόφωνο έργο», σε μετάφραση και επίμετρο του ποιητή Γιώργου Κεντρωτή, είναι μια μεγάλη προσφορά στο ελληνικό κοινό της ποίησης. Χρωστάμε στον μεταφραστή ένα μεγάλο ευχαριστώ. Και ένα μεγάλο μπράβο. Του είμαστε ευγνώμονες γι' αυτό το δώρο του. Η μετάφραση ρέει σαν καταρράκτης, αποδίδοντας με επάρκεια το ύφος του σπουδαίου ποιητή. «Η ποίηση και ο φιλοσοφικός στοχασμός ένα αόρατο μεν, αλλά πολύ πραγματικό σύστημα συγκοινωνούντων δοχείων», γράφει κάπου στις σημειώσεις του ο ποιητής. Και πρέπει να τονίσω πως η ποίηση του Πας έχει μια κλίση προς τη φιλοσοφία. Ισως επηρεασμένος από τη φιλία του με τον Ισπανό φιλόσοφο και δοκιμιογράφο Ορτέγα ι Γκασέτ, ο οποίος κάποια στιγμή τον συμβούλεψε, «Μιας και είναι αργά να μάθεις ελληνικά, μάθε την άλλη φιλοσοφική γλώσσα: τα γερμανικά». Γράφει ο ποιητής στο ποίημά του «Δεν υπάρχει πριν ούτε μετά»: «Τα πάντα ρει: / δεν έχει ο χρόνος τέλος, δεν υπάρχει τέλος, ούτε παράδεισος, ούτε Κυριακή ή αργία. / Οταν τα πάντα σταματήσουν και δεν θα τραγουδάνε άλλο / το αίμα, τα ρολόγια και τ' αστέρια, / τότε θ' ανοίξει ο Θεός τα μάτια του / και εμείς θα επιστρέψουμε στο βασίλειο του τίποτα».
Η ματιά του Πας πάνω στα ανθρώπινα είναι αιχμηρή και μας δίνει τη δυνατότητα να βυθιστούμε στη σκέψη του και να εξετάσουμε τον περίπλοκο μηχανισμό της κοινωνιολογικής μας φύσης. «Εκεί όπου τελειώνουν τα σύνορα, σβήνουν οι δρόμοι. Εκεί ξεκινάει η σιωπή», γράφει κάπου αλλού ο ποιητής, σαν τον γεωργό που έχει πάρει την αξίνα του και σκάβει μέσα στο χωράφι της ανθρώπινης υπόστασης απ' όπου αναβλύζουν όλα τα δεινά. Τρέφεται απ' τη σιωπή, τη γνώση, το όνειρο, την Ιστορία, τη φιλοσοφία, τη θεολογία, την πολιτική που είναι πρησμένη απ' τα σημάδια της απανθρωπιάς. Τραγουδά απ' τις παρυφές του υποσυνείδητου, ακολουθεί την ιστορική πορεία της πατρίδας του. Ιδρύει ένα νέο βασίλειο ποίησης όπου επικρατεί ο πείσμων άνεμος της ακαταμάχητης γοητείας του σουρεαλισμού. Ανεβαίνει τη μυστική κλίμακα της ανθρώπινης παλίρροιας. Συνομιλεί με την πραγματικότητα, δεσμώτης του ηλιακού φωτός. Επεκτείνει τη μοναξιά και τη σιωπή ώς τα όριά τους. Περνάει μέσα απ' τα φλογερά μονοπάτια που άνοιξε ο άλλος σπουδαίος Μεξικανός συγγραφέας, ο Χουάν Ρούλφο, και μας βγάζει σε ένα ξέφωτο
όπου τα πάντα είναι καθαρά και διαυγή, αλλά συγχρόνως μυστηριώδη, ενσωματωμένα στον αέναο χρόνο. Πράος και σοφός, μας δείχνει έναν κόσμο που δεν είναι ούτε παράδεισος ούτε κόλαση, αλλά η αρχή ενός άλλου σύμπαντος. Στο ποίημά του «Προς το ποίημα» γράφει ο ποιητής: «Οταν κοιμάται η Ιστορία, μιλάει με όνειρα: στο μέτωπο του κοιμώμενου λαού το ποίημα είναι αστερισμός ματωμένος. Οταν η Ιστορία ξυπνάει, η εικόνα γίνεται πράξη, το ποίημα ολοκληρώνεται: η ποίηση περνάει στη δράση».
Ο Πας βρίσκεται πολύ ψηλά στην εκτίμηση των ποιητών του κόσμου γιατί γράφει για την ιερότητα της ζωής, το δίκαιο των αδυνάτων, την κοινωνική συνάφεια, σχολιάζοντας παράλληλα το βαθύτερο νόημα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η κριτική του ματιά είδε και μίλησε και για τα κακά της πατρίδας του, τις συμπεριφορές της «προοδευτικότητας», τη διαφθορά του Partido Nacional Revolucionario, του κόμματος που επί έναν αιώνα κυβερνάει το Μεξικό. Κι αυτό δεν τον έκανε αρεστό στους αριστερούς και τους διεθνιστές.
Ο σπουδαίος Μεξικανός ήταν για την ισπανική γλώσσα ο σημαντικότερος ποιητής του 20ού αιώνα μετά τον Σέζαρ Βαγιέχο.
Ερμηνείες και επεξηγήσεις
Από κάθε άποψη αυτός ο συγκεντρωτικός, πολυσέλιδος τόμος είναι οργανωμένος άρτια, μιας και περιέχει το σύνολο του ισπανόφωνου ποιητικού του έργου, επεξηγήσεις και ερμηνευτικές οδηγίες του ίδιου του ποιητή, καθώς και αυτοβιογραφικά στοιχεία που κάνουν την κατανόηση και την επικοινωνία με το έργο του ασφαλή και ευχάριστη.
Στην ποίηση του Πας τα πάντα είναι μια αέναη γέννηση, ένα libido που ενώνει τη ζωή με τον θάνατο, ένα φλουρί που αιωνίως ταλαντεύεται πάνω από μουσική κρεμασμένη από το ξέφωτο των αστεριών. Ο Πας μάς θυμίζει τα βασικά: ο χρόνος δεν υφίσταται αν είσαι ελεύθερος άνθρωπος, όλα είναι προσωρινά ή πρόωρα και τα ανακαλύπτεις αν ανέβεις την κλίμακα του βαθύτερου συναισθήματος που σε συνδέει με τον εαυτό σου και τις πράξεις σου. Ο ποιητής έχει δημιουργήσει το δικό του στερέωμα φάτσα με τις «μαύρες μυλόπετρες που αποσπώνται απ' τον χρόνο». Η επίδρασή του στη σύγχρονη ποίηση είναι όσο και του Εζρα Πάουντ και είναι άνευ προηγουμένου. Ο Οκτάβιο Πας, όπως και όλοι οι μεγάλοι δημιουργοί, ανήκει σε όλο τον κόσμο.