Υπολείμματα της παλαιάς ζωής στου Ψυρρή
Περνούσα και πάλι έξω από τον μικρό και ταπεινό Αγιο Αθανάσιο, στην οδό Αριστοφάνους στου Ψυρρή, και έφερα ξανά στον νου τη χροιά της φωνής του Σταύρου Ζουμπουλάκη, και τη συγκίνηση που μετέδιδε, όταν προ ολίγων ετών μάς ξεναγούσε στα βήματα του Παπαδιαμάντη στην Αθήνα. Είχαμε ξεκινήσει από τον Αγιο Ελισσαίο στην οδό Αρεως, στο Μοναστηράκι, και σταδιακά μπήκαμε στα στενά του Ψυρρή, εκεί όπου οι αποσυνάγωγοι των καπηλειών και των καταγωγίων της παλαιότατης αυτής συνοικίας ήταν ένας οικείος κοινωνικός περίγυρος του Παπαδιαμάντη.
Ανάμεσα σε τόσες στάσεις και αναφορές, είχαμε περάσει και από τον Αγιο Αθανάσιο. Λίγοι τον ξέρουν, και αν δεν σου πουν ότι περνάς από εκκλησία, έστω και τόσο μικρή, μπορεί να περάσεις χαμένος στις σκέψεις σου και ούτε να γυρίσεις να χαϊδέψεις με ένα βλέμμα έστω αυτό το αθηναϊκό ναΐδριο. Είναι και αυτό βαλμένο στη σειρά, εκεί το έχωσε η νεότερη Αθήνα, να κάνει περασιά, άλλοτε με σπίτια δίπατα και μονώροφα, και αργότερα με κτίρια γραφείων και επάλληλες βιοτεχνίες και πρατήρια καθ' ύψος αναρριχώμενα. Αυτή είναι μια εικόνα στου Ψυρρή, σε διαρκή μεταμόρφωση τα τελευταία 30 και πλέον χρόνια. Υποχώρησε ο παλαιός τρόπος ζωής, των μικρομάγαζων και όλης της αστικής πανίδας και χλωρίδας που πήγαινε μαζί με μια άλλου τύπου μικροοικονομία, με δόσεις χειρωναξίας, ανταλλαγής, επισκευής και μαστοριάς. Φωτογραφίες του 1965 ή ακόμη και του 1978 (έρχονται στον νου οι μαυρόασπρες φωτογραφίες της Αννας Βιχ) πιστοποιούν μια άλλη ατμόσφαιρα, πιο συγγενή στα χρόνια του Παπαδιαμάντη. Υποχώρησε αυτός ο κόσμος και ήρθε ένας άλλος κόσμος να καταλάβει τα κενά, να συμβιώσει με ό,τι απέμεινε, να ορίσει έναν άλλον ήχο, άλλες μυρωδιές και άλλες φωταψίες.
Εκεί, όμως, κοντά σε όλο αυτό που φορές φορές φαντάζει έξω από κάθε μέτρο, έρχονται εικόνες σαν αυτές του μικρού και ταπεινού Αγίου Αθανασίου. Είναι κοντά στον Αγιο Δημήτριο, από τις πιο όμορφες εκκλησίες της παλιάς Αθήνας και αυτός, αλλά της αστικής Αθήνας του 19ου αιώνα. Γιατί ο Αγιος Αθανάσιος καμία σχέση δεν έχει με την αστική ζωή της Αθήνας ως πρωτεύουσας. Είναι εκκλησάκι παλαιό, παλαιότατο, μετόχι της Ιεράς Μονής Παναγίας Χρυσολεόντισσας στην Αίγινα. Εχει γράψει γι' αυτό ο Ιωάννης Μιχαλακόπουλος, μελετητής και ιστορητής της παλιάς Αθήνας (δικό του έργο το «Δώδεκα εκκλησάκια των Αθηνών») και τόσοι στον χρόνο περιπατητές των Αθηνών, που γονάτισαν στη σεμνότητα του ναϊδρίου.
Οπως έλεγε ο Δημήτριος Καμπούρογλου, βρισκόμαστε στη θρησκευτική επικράτεια των Αγίων Αναργύρων του Ψυρρή. Προσπερνάει τον «μικρό» Αγιο Αθανάσιο, που μας απασχολεί σε αυτό το σημείωμα, τον Αγιο Αθανάσιο «το μετόχιον της εν Αιγίνη παλαιοτάτης Μονής» (όπως λέει στο βιβλίο του «Αι Παλαιαί Αθήναι»), γιατί τον απασχολούν οι εκκλησίες που χάθηκαν επί Οθωνος, ανάμεσά τους και ο περικαλλής και μεγάλος Αγιος Αθανάσιος στου Ψυρρή, του οποίου «το κρήμνισμα φαίνεται ότι συνετελέσθη κατά το έτος 1856». Ηταν ένας ναός «θαυμάσιος», ένας ναός που εχάθη.
Αλλά ο μικρός και ταπεινός Αγιος Αθανάσιος, που επιζεί έστω και στριμωγμένος και συχνά βανδαλισμένος, εμφανίστηκε μπροστά μου πριν από λίγες μέρες, καθαρός και σημαιοστόλιστος, με γιρλάντες ελληνικών και βυζαντινών τριγωνικών σημαιών, μικρών σε μέγεθος όπως αρμόζει στο ναΐδριο αυτό της οδού Αριστοφάνους. Και είναι εκκλησάκι με ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό χαρακτήρα, καμαροσκεπής μονόκλιτη βασιλική, που μας θυμίζει την Αθήνα εκείνων των μακρινών αιώνων. Ετσι όπως το έβλεπα, χαρίεν και σημαιοστόλιστο, έμοιαζε με σελίδα αναγνωστικού βιβλίου, μια βαθιά υπόμνηση του τόπου και της ιστορίας.