Σύμβολα και μυστικιστική αλληγορία
Η έκθεση «Ολα τα όνειρα είναι ενοχλητικά» της Μαλβίνας Παναγιωτίδη εγκαινιάζεται την Ημέρα της Γυναίκας στο ΕΜΣΤ
Τα γυάλινα αντικείμενα που δημιουργεί, με πρώτη έμπνευση τα εκτοπλάσματα, είναι «το άυλο που γίνεται υλικό, ανθρώπινες ανάσες που παίρνουν μορφή». Τα κέρινα γλυπτά της ανάβουν και καίγονται σιγά σιγά. «Δεν είναι η δραματικότητα που με ενδιαφέρει. Το φιτίλι ρουφάει την παραφίνη και με το οξυγόνο ζωντανεύει πυροδοτώντας την αναζωπύρωση μνήμης», λέει η εικαστικός Μαλβίνα Παναγιωτίδη. Ηχοι ανερμήνευτοι, συμβολική γραφή που δεν διαβάζεται αλλά αποκρυπτογραφείται από μύστες, θραύσματα αναμνήσεων που υπερβαίνουν τη χρονικότητα. Η φύση που καθηλώνεται στο όνομα ξεθωριασμένων εικόνων – αυτή είναι η μαύρη μαγεία του συναισθηματισμού, γράφει ο Βάλτερ Μπένγιαμιν στα «Ονειρά» του.
Η εικαστική έκθεση της Μαλβίνας Παναγιωτίδη «All Dreams Are Vexing | Ολα τα όνειρα είναι ενοχλητικά» –ο τίτλος είναι στίχος από ποίημα του Αμερικανού ποιητή Γουάλας Στίβενς– αποτελεί νέα παραγωγή του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), σε επιμέλεια της Αννας Μυκονιάτη. Κι αφού ο κόσμος των ονείρων θα ήταν κούφιος χωρίς την αλληγορική σοφία των συμβόλων, η έκθεση της Παναγιωτίδη, που εγκαινιάζεται στις 8 Μαρτίου, Ημέρα της Γυναίκας, δίνει σίγουρα έναυσμα για φεμινιστική ανάλυση.
Γυναικεία ταυτότητα
Στην πραγματικότητα το καλλιτεχνικό έργο της Παναγιωτίδη είναι εν τη γενέσει του συνδεδεμένο με το ζήτημα της συγκρότησης της γυναικείας ταυτότητας αλλά με όρους εικαστικούς. Aυτό το στοιχείο παραμένει αθέατο στο τελικό αποτέλεσμα, όπως και η έρευνα που προηγείται των projects της. Η ίδια στη συζήτησή μας μιλάει για τον αποκρυφισμό, τον πνευματισμό και τη μαγεία, σταθερές θεματικές στη δουλειά της η οποία εστιάζει στη λειτουργία του φαντασιακού και της ανοίκειας ανθρώπινης συμπεριφοράς σε διαφορετικές κοινωνικοπολιτικές συνθήκες. Μιλάει επίσης για το πλέξιμο μύθων και πραγματικότητας «σαν η συλλογική μνήμη να είναι ένας ιστός κι εγώ να ενδιαφέρομαι για τους κόμπους που δημιουργούνται σε αυτόν, για το κουβάρι που σχηματίζουν οι προσωπικές μας προβολές, η πολιτισμική ιστορία, οι θρύλοι, το σύγχρονο βίωμα». Ουσιαστικά το έργο της μιλάει για το δικαίωμα που έχει το όνειρο στην ιστορία ακόμη και με τη μορφή της αποσιώπησης. Με αυτές τις σκέψεις και μια σχεδόν μυθοπλαστική διάθεση, η Παναγιωτίδη μελέτησε τη ζωή της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα (1821-1900), της πρώτης Ελληνίδας ζωγράφου που πραγματοποίησε συστηματικές σπουδές στα εικαστικά κι έμελλε να γίνει γνωστή όχι για την καλλιτεχνική της πορεία αλλά για τη δραματική προσωπική της ιστορία. Πνεύμα ανήσυχο και δημιουργικό, η Ελένη τον Απρίλιο του 1848 πήγε με προτροπή του πατέρα της Ιωάννη Μπούκουρη στην Ιταλία για να σπουδάσει ζωγραφική μεταμφιεσμένη σε άνδρα, αφού την εποχή εκείνη απαγορευόταν στις γυναίκες να σπουδάζουν. Εκεί γνώρισε τον εξόριστο γαριβαλδινό επαναστάτη, ζωγράφο και μελλοντικό σύζυγό της, Φραντσέσκο Σαβέριο Αλταμούρα με τον οποίο απέκτησε τρία παιδιά, τη Σοφία, τον Ιωάννη ο οποίος αργότερα έγινε καταξιωμένος ζωγράφος, και τον Αλέξανδρο. Ο γάμος δεν κράτησε πολύ. Αφού την εγκατέλειψε ο σύζυγός της η Ελένη επέστρεψε στην Ελλάδα με τα δύο μεγαλύτερα παιδιά της, όπου λόγω της κοινωνικής θέσης της οικογένειάς της εντάχθηκε ισότιμα με τους άνδρες συναδέλφους της και με αξιώσεις στην καλλιτεχνική σκηνή της Αθήνας. Ωστόσο στα μέσα της δεκαετίας του 1870 η Σοφία και ο Ιωάννης προσβλήθηκαν από φυματίωση και πέθαναν με διαφορά λίγων χρόνων. Χτυπημένη από αλλεπάλληλες συμφορές η ζωγράφος αποσύρθηκε στο πατρικό της σπίτι στις Σπέτσες και κατέφυγε στον πνευματισμό. Εζησε ολομόναχη εκεί και απομονωμένη, σχεδόν έγκλειστη μέχρι τον θάνατό της, στις 25 Μαρτίου του 1900. Αφησε πίσω της πολλές ιστορίες στις οποίες η αλήθεια μπλέκεται με τις προκαταλήψεις μιας κλειστής επαρχιακής κοινωνίας του τέλους του 19ου αιώνα. Χάρη σε αυτές τις ιστορίες, αλλά και την προσωπικότητα της ζωγράφου, η Παναγιωτίδη επανεξετάζει το έμφυλο μοτίβο της «τρελής γυναίκας στη σοφίτα».
Μαγικά φίλτρα
Η ερευνά της για την Μπούκουρα-Αλταμούρα διήρκεσε 5 χρόνια, κι όλα ξεκίνησαν από την πληροφορία σχετικά με ένα γριμόριο (grimoire), ένα είδος «εγχειριδίου» για μαγικές ιεροτελεστίες. Από τα λίγα πράγματα, εκτός από το σπετσιώτικο αρχοντικό, που κληροδότησε η ζωγράφος στους δικούς της –σώζονται ελάχιστοι πίνακές της–, ήταν το πολυσέλιδο τετράδιο στο οποίο κατέγραψε τις μαγικές συνταγές της. Αυτό το χειρόγραφο, γεμάτο επικλήσεις και μια γραφή καμωμένη από κυματιστές γραμμές, σύμβολα και σιωπές στις οποίες αναπνέουν φαντάσματα, μπόρεσε να ξεφυλλίσει η Παναγιωτίδη χάρη στην ευγένεια της εναπομείνασας ολιγομελούς οικογένειας της Αλταμούρα-Μπούκουρα.
«Στο χειρόγραφο μελέτησα τη γραφή της και τα σύμβολα, και αυτό το υλικό εγγράφεται με πολλούς τρόπους στα έργα. Το ίδιο συνέβη και με το σπίτι των Σπετσών, στο οποίο είχα την ευκαιρία να φιλοξενηθώ ένα καλοκαιρινό διήμερο. Αυτά τα δύο –τετράδιο και σπίτι– αποτελούν συστατικά στοιχεία της έκθεσης από τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό, μέχρι τις μεταγραφές κυριολεκτικά ή εννοιολογικά», λέει η Παναγιωτίδη, η οποία έχει σπουδάσει αρχιτεκτονική στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και ακολούθησε ένα μεταπτυχιακό πρόγραμμα Art in Context στο Βερολίνο.
Στόχος της ίδιας και της επιμελήτριας ήταν η έκθεση να στηθεί έτσι ώστε ο θεατής να έχει μια εμπειρία, που αντανακλά κατά κάποιο τρόπο το βίωμα της καλλιτέχνιδος κατά τη διάρκεια της έρευνάς της. «Ολο το υλικό έχει δομηθεί ως κτιριακά θραύσματα και ο επισκέπτης μπορεί να αποφασίσει για τη διαδρομή του σαν να περιπλανιέται σε έναν κήπο», εξηγεί. Αποσπάσματα από τον λόγο του χειρογράφου μεταγράφονται σε κυματοειδείς μορφές συνθέτοντας μια άλλη «παρτιτούρα», ενώ δύο μόνιτορ προβάλλουν εικόνες που μοιάζουν να ξεπηδούν από ένα περίεργο όνειρο.
Στην πράξη η έκθεση δομείται μέσα από δύο ερευνητικές κατευθύνσεις, πρώτον την επαναπραγμάτευση του σπιτιού της Μπούκουρα-Αλταμούρα ως συμβόλου θαλπωρής και εγκλεισμού, ως δεύτερου δέρματος που την προστατεύει αλλά και την πνίγει ταυτόχρονα. Και δεύτερον, την οικειοποίηση συμβόλων από το «μαγικό» χειρόγραφο –από τα ελάχιστα που σώζονται στην ελληνική γραμματεία–, και την επανανοηματοδότησή τους ως φορέων συλλογικής μνήμης. Το Project Room 2 του ΕΜΣΤ μεταμορφώνεται σε ένα σκηνικό όπου γλυπτά από γυαλί, κερί και χαλκό συνδιαλέγονται με ένα βίντεο και ένα ηχητικό έργο. Μπαίνοντας στην έκθεση, ο θεατής διεισδύει στους διαδρόμους του σπιτιού αλλά και του μυαλού της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα. Καθώς τα κέρινα γλυπτά καίγονται, μεταμορφώνονται πριν αυτοκαταστραφούν. Τα μέρη από φυσητό γυαλί, που παραπέμπουν στην πνοή ενός αόρατου κόσμου, συμβολίζουν το ανείπωτο και το αποσιωπημένο.
Η εικαστικός, αφού μελέτησε την ιστορία της Ελένης Μπούκουρα-Αλταμούρα, επανεξετάζει το έμφυλο μοτίβο της «τρελής γυναίκας στη σοφίτα».
Μπαίνοντας στην έκθεση, ο θεατής διεισδύει στους διαδρόμους του σπιτιού αλλά και του μυαλου της σπουδαίας ζωγράφου με το δραματικό τέλος.
Τα χάλκινα στοιχεία των γλυπτικών της συνθέσεων –ανθρώπινα όργανα, πλοκάμια, μίσχοι φυτών, λουλούδια ή όλα αυτά μαζί– γίνονται μια άγκυρα που μας συνδέει με το εδώ και τώρα.
Ζώντας κατά κάποιον τρόπο μαζί της επί τόσα χρόνια και αντλώντας έμπνευση από το έργο της αισθάνεστε ότι έχετε συναντήσει με κάποιον τρόπο τη ζωγράφο, ρωτώ τη Μαλβίνα Παναγιωτίδη.
«Με έναν τρόπο, ναι, όταν πήγα στο σπίτι της, παρόλο που κατοικείται επί δεκαετίες από άλλους ανθρώπους», απαντά. «Αλλά είναι σαν να υπάρχει ακόμη κάτι δικό της εκεί, στα γύψινα εκμαγεία που είχε φτιάξει, ή στο καταπληκτικό ζωγραφιστό ταβάνι του υπνοδωματίου όπου κοιμήθηκα ένα βράδυ. Το πρωί άνοιξα τα μάτια μου και ένιωθα ότι στο σπίτι συμπυκνώνεται η μνήμη της».