Το βαλκανικό όραμα του Καποδίστρια
Το σχέδιο του Κυβερνήτη για τη σύσταση συνομοσπονδίας
ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΛΠΑΔΑΚΗΣ Η βαλκανική συνομοσπονδία του Ιωάννη Καποδίστρια. Δύο ανέκδοτες επιστολές προς τον Nesselrode για τα μετα-οθωμανικά Βαλκάνια (1828) εκδ. Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων, Αθήνα 2023, σελ. 192
Ξεφεύγοντας από τον εθνοκεντρικό κλοιό στον οποίο κινείται η πλειονότητα των πρόσφατων μελετών για το 1821, το νέο βιβλίο του Γ. Καλπαδάκη ξεδιπλώνεται στο ευρύτερο πλαίσιο της ευρωπαϊκής και ρωσικής πολιτικής και ιστοριογραφίας, συνδυάζοντας τη βραχεία διάρκεια της πολιτικής με τη μακρά διάρκεια των αργών ιδεολογικοπολιτικών μετατοπίσεων.
Με αφορμή δύο ανέκδοτες επιστολές του Καποδίστρια προς τον υπουργό Εξωτερικών της Ρωσίας Karl Nesselrode, δεν μας προσφέρει απλώς ένα εν πολλοίς άγνωστο σχέδιο του Καποδίστρια για την τύχη των οθωμανικών Βαλκανίων, αλλά επιπλέον το συναρμόζει με τη δυναμική της ευρωπαϊκής πολιτικής των Μεγάλων Δυνάμεων.
Το έργο πλαισιώνουν τα κείμενα των επιστολών στα γαλλικά και τα ελληνικά, καθώς και ένα παρεκβολικό άρθρο του Καλπαδάκη για τη σχέση του Καποδίστρια με τη Ρωσία και τη Φιλική Εταιρεία. Συμπληρώνεται, δε, από μια έκθεση του Ρώσου πρεσβευτή στην Κωνσταντινούπολη G.A. Stroganov (1825), πιθανώς η πρώτη απόπειρα να αναλυθούν η μορφή, η δομή και η δράση της Εταιρείας, που δημοσιεύεται από τα ρωσικά για πρώτη φορά.
Οι επιστολές του Καποδίστρια συντάχθηκαν κατόπιν προτροπής του Nesselrode, στις 19 και 20 Μαρτίου 1828 – δηλαδή, αφού είχε ορκισθεί κυβερνήτης και λίγο πριν ξεσπάσει ο ρωσοοθωμανικός πόλεμος.
Οι επιστολές υπεβλήθησαν την εποχή που ο Καποδίστριας κυβερνούσε την Ελλάδα και όχι όταν ήταν μέλος της ρωσικής διπλωματικής υπηρεσίας. Αυτό εξηγεί την αγγλική καχυποψία στο πρόσωπό του, αλλά και επιβεβαιώνει τη διατήρηση της «εκλεκτικής» σχέσης του με τη ρωσική πολιτική. Η πρόταση του Καποδίστρια ήταν ότι, σε περίπτωση κατάρρευσης της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, θα έπρεπε να δημιουργηθεί μια συνομοσπονδία βαλκανικών κρατών, αποτελούμενη από το Δουκάτο ή Βασίλειο της Δακίας, το Βασίλειο της Σερβίας, το Βασίλειο της Μακεδονίας, το Βασίλειο της Ηπείρου και την Ελληνική Πολιτεία. Τα κράτη αυτά θα εκπροσωπούνταν σε μια σύνοδο με έδρα την Κωνσταντινούπολη, η οποία θα ανακηρυσσόταν ελεύθερη πόλη. Προκειμένου οι Μεγάλες Δυνάμεις να δουν ευνοϊκά το σχέδιο και τον ρόλο τους στο νέο σύστημα ισορροπιών στα μεταοθωμανικά Βαλκάνια, το σχέδιο προέβλεπε, αφενός, ότι θα τους εκχωρείτο η εποπτεία της Κύπρου, της Ρόδου και της Κρήτης, και, αφετέρου, ότι κάθε ένα από τα κράτη θα διοικείτο από γόνο ενός εκ των μοναρχικών οίκων δεύτερης τάξης της Ευρώπης.
Εκείνο το οποίο ώθησε τον Καποδίστρια να υποβάλει το σχέδιο, σύμφωνα με τον Καλπαδάκη, ήταν κυρίως η ρευστή κατάσταση στον συσχετισμό των ευρωπαϊκών δυνάμεων, αλλά και η δυσχερής περίοδος την οποία διερχόταν η Ελληνική Επανάσταση.
Οι επιστολές του κυβερνήτη προς τη Ρωσία γράφτηκαν τον Μάρτιο του 1828, σε μια κρίσιμη καμπή της Επανάστασης.