Η εφιαλτική ουτοπία του «πατερούλη»
Οργουελική και εξαιρετικά προφητική η «Καρδιά του σκύλου» του Μπουλγκάκοφ από την Εφη Μπίρμπα στο θέατρο «Κιβωτός»
Χρόνος δράσης: 1924. Στη Μόσχα διατηρεί το ιατρείο του ο διάσημος καθηγητής Φ. Πρεομπραζένσκι και ονειρεύεται να αφήσει στην ανθρωπότητα ένα εκρηκτικό επίτευγμα: τη μεταμόσχευση ανθρώπινου οργάνου σε σκύλο. Δεν του αρκεί η φήμη του πιο ακριβοπληρωμένου γιατρού που θεραπεύει και ανασταίνει ανθρώπους αλλά θέλει να συνδέσει το όνομά του και με ανακαλύψεις που υπερβαίνουν τα συνήθη ανθρώπινα μέτρα. Επιχειρεί μαζί με τον βοηθό του ένα τολμηρό ιατρικό πείραμα: μεταμοσχεύει στον αδέσποτο σκύλο Σάρικ έναν αδένα του ανθρώπινου εγκεφάλου, την υπόφυση και τα γεννητικά όργανα ενός 38χρονου άνδρα, διωκόμενου στη ρωσική πρωτεύουσα για παραβατικές πράξεις. Ομως, όπως συμβαίνει συχνά, ο μαθητευόμενος μάγος χάνει τον έλεγχο της ανακάλυψής του και η έκβαση του πειράματός του είναι τρομακτική. Ο αρσενικός ημίαιμος, μεγαλόσωμου μεγέθους σκύλος μεταμορφώνεται όντως σε ανθρωπόμορφη οντότητα κι ένα απρόσμενο πλάσμα δημιουργείται στο πειραματικό εργαστήριο. Η ιδιαίτερη αυτή περίπτωση του σκύλου εξελίσσεται σε εκκολαπτόμενο τέρας. Ο αθώος Σάρικ μετατρέπεται σε έναν ανυπόφορο, άξεστο και αγροίκο άνδρα, που περιφρονεί κάθε κανόνα ευπρέπειας, ταράζοντας την ισορροπία της καθημερινότητας στην αριστοκρατική κατοικία του «πατερούλη» γιατρού, όπως αποκαλούσε χαϊδευτικά τον δημιουργό του. Ο όρος «πατερούλης», οικείος και αναγνωρίσιμος στα συστήματα του σοβιετικού ολοκληρωτισμού και του πολιτικού προστατευτισμού, παραπέμπει κατευθείαν στον Στάλιν.
«Νέος τύπος ανθρώπου»
Εφιαλτικά οργουελική και εξαιρετικά προφητική η «Καρδιά του σκύλου», η νουβέλα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ (1891-1940). Ο Ρώσος συγγραφέας, αιχμηρός και καυστικός σατιρίζει αμείλικτα τον μύθο ενός νέου τύπου ανθρώπου στο σοβιετικό καθεστώς που μόλις έχει συσταθεί. Το στηλιτεύει συνδυαστικά με την κομματική καθοδήγηση στον χώρο της πολιτικής, της κουλτούρας και της επιστήμης. Ακολουθεί την παράδοση που δημιούργησε ο Νικολάι Γκόγκολ και καλλιέργησαν οι νεότεροι και σύγχρονοί του συγγραφείς όπως ο Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι και ο Νικολάι Ερντμαν. Ο Μπουλγκάκοφ δημιούργησε ένα κράμα αλληγορικής προβολής της σοβιετικής πραγματικότητας και θεάματος επιστημονικής φαντασίας, ιδιαίτερα δημοφιλές την εποχή των φουτουριστών και ντανταϊστών καλλιτεχνών.
Αυτή η καθαρή σάτιρα με τόσο έντονα τα κωμικά στοιχεία σκηνοθετήθηκε από την Εφη Μίρμπα ως ένα τελετουργικό μυστήριο, ως μία μορφή ιεροτελεστίας, ένα είδος μύησης σε θρησκευτική λειτουργία, ενταγμένο σε μία βαριά σκηνική ατμόσφαιρα, πλαισιωμένο από άριες και οπερατικές συνθέσεις, ήχους κλασικής μουσικής που έδιναν οπωσδήποτε τον τόνο στην εικαστική και δραματουργική οπτική της τελετουργίας.
Η Μπίρμπα μελέτησε τις συνιστώσες του έργου, πρότεινε διάφορες σκηνογραφικές λύσεις, και συντόνισε τα μέλη του θιάσου που λειτουργούν ως ένα σύνολο. Εργάστηκε πάνω στην πολυεπίπεδη συλλογιστική του Μπουλγκάκοφ και χειρίστηκε τη σύνθετη υφή του έργου, μέσα από την τήρηση ενός αυστηρού σκηνικού κώδικα, στερώντας ωστόσο από το θέαμα την αλληγορική και σατιρική του ταυτότητα. Τόνισε περισσότερο μία γραφική παραμυθική αφήγηση και λιγότερο μία σατιρική, έντονα κωμική αλληγορία.
Δεν επέλεξε το γκροτέσκο αλλά εστίασε στo σωματικό θέατρο, σε ένα είδος που αποκτά ιδιαίτερη ταυτότητα, χάρη στο παίξιμο του Αρη Σερβετάλη. O ταλαντούχος ηθοποιός υλοποίησε άριστα το σκηνοθετικό πλάνο και ερμήνευσε το τεχνητό ανθρωπόμορφο ζώο με την εξελιγμένη σκέψη του σκύλου, που ωστόσο δεν μπορεί να απαλλαγεί από τα ένστικτά του. Ο πρώην σκύλος δεν αποδεσμεύεται από τα ζωώδη του χαρακτηριστικά και ορμά να εξαφανίσει οποιαδήποτε γάτα βρίσκεται εντός του οπτικού ή οσφρητικού του πεδίου. Ο ηθοποιός υποδύεται άριστα ένα σκυλίσιο ανθρώπινο τέρας κινητοποιώντας όλες τις σωματικές και φωνητικές του δεξιότητες.
Σε αδιέξοδο
Ο Αντώνης Μυριαγκός αποδίδει εξίσου ευέλικτα και έξυπνα τον γιατρό που στο πρόσωπό του σατιρίζεται η υπέρμετρη αισιοδοξία ενός επιστήμονα που βρίσκεται αντιμέτωπος με την απρόσμενη έκβαση της θεωρίας του και απογοητευμένος για την ιδεολογική χρεοκοπία του πειράματός του, προσπαθεί να αποδεσμευτεί από τα αδιέξοδα της σοσιαλιστικής ουτοπίας. Διαθέτει άλλωστε «επτά δωμάτια και σαράντα πέντε παντελόνια», ωραία έπιπλα και τραπεζαρία, ενώ «κανείς στη Μόσχα δεν διέθετε τραπεζαρία. Ούτε η Ισιδώρα Ντάνκαν!».
Η προβολή του βίντεο σχεδιασμένου από τον Γρηγόρη Πανόπουλο, διευκόλυνε την παρακολούθηση της δράσης ιδιαίτερα στα αφηγηματικά μέρη εμπλουτίζοντας την εικαστική όψη της παράστασης, η οποία είναι ομολογουμένως άκρως ενδιαφέρουσα. Οι ηθοποιοί Μιχάλης Θεοφάνους, Ηλέκτρα Νικολούζου, Χαρά-Μάτα Γιαννάτου, Αλεξάνδρα Καζάζου και Σπύρος Δέτσικας διακρίνονται κυρίως για την κίνηση και την αρμονική ροή τους στα διαφορετικά επίπεδα του σκηνικού χώρου, υποβλητικά φωτισμένου από τον Σάκη Μπιρμπίλη.
Ενδιαφέρουσα επιλογική σημείωση: η σύνδεση του κινηματογραφικού «Poor Things» του Λάνθιμου με την «Καρδιά του σκύλου». Η μεταμόσχευση βρεφικού εγκεφάλου στο σώμα της νεαρής ηρωίδας λειτουργεί οπωσδήποτε συνειρμικά τη στιγμή που ο θεατής ανακαλεί την αποστροφή του Μπουλγκάκοφ: «Κοιτάξτε με, ζητώ για λίγο την προσοχή σας».