Στο φως μουσικές εξαίσιες
Αγνωστα τραγούδια, συνθέσεις, όπερες και οπερέτες Ελλήνων της Αλεξάνδρειας
«Εως τώρα η Αθήνα, η Σμύρνη, η Πόλις είχαν τα τραγούδια τους, τα “αθηναϊκά”, τα “σμυρναίικα”, τα “πολίτικα”. Από τώρα η Αλεξάνδρεια έχει τα δικά της τραγούδια χάρις εις τον Παπασταθόπουλον, τα “αλεξανδρινά”! Αλεξανδρινά εις αίσθημα, εις τοπικόν χρώμα, εις ρομαντισμόν, εις δροσιάν. Διότι ο Παπασταθόπουλος γνώρισε την Αλεξάνδρεια». Αυτά έγραφε χαρακτηριστικά ο Τύπος της εποχής για τον συνθέτη Σπυρίδωνα Παπασταθόπουλο.
Βρισκόμαστε περίπου στο 1910, όταν ο συνθέτης εγκαταστάθηκε στην Αλεξάνδρεια ύστερα από τη διαμεσολάβηση του Εμμανουήλ Μπενάκη, ώστε να αναλάβει τη διεύθυνση της χορωδίας του καθεδρικού ναού του Ευαγγελισμού. Για περισσότερα από 30 χρόνια η συμβολή του στην ανάδειξη της μουσικής ζωής της παροικίας υπήρξε καθοριστική. Ηταν ο εμπνευστής και κυριότερος δημιουργός της «αλεξανδρινής οπερέτας» και των «αλεξανδρινών τραγουδιών». Εγραψε περισσότερα από 80 τραγούδια με μεγάλη επιτυχία και η φήμη του εδραιώθηκε και στην Ελλάδα.
Ακόμη και το πρώτο ξεφύλλισμα του σύντομου βιβλίου «Opus Alexandrinum. Η μουσική των Ελλήνων της Αλεξάνδρειας» (εκδ. ΕΙΠ) μεταφέρει στον αναγνώστη τη θαλασσινή αύρα της Αλεξάνδρειας και την αίγλη μιας λαμπερής πόλης, που συνδέθηκε από τη θεμελίωσή της με το ελληνικό στοιχείο. Οι αμέτρητες γοητευτικές ιστορίες που περιλαμβάνει η έρευνα της μουσικού Ναταλίας Γεράκη ζωντανεύουν την «κοσμόπολη που αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τις επιστήμες, τα γράμματα, τις τέχνες και το εμπόριο», όπως αναφέρεται στο βιβλίο. «Οι περισσότεροι μουσικοί δεν γνωρίζαμε τη μουσική των Ελλήνων της Αλεξάνδρειας. Είναι μια ευκαιρία λοιπόν να γίνει γνωστό και να αναβιώσει ένα ρεπερτόριο που χάθηκε μέσα στον χρόνο», σχολιάζει η ίδια παραθέτοντας μερικά από τα λησμονημένα ονόματα συνθετών, όπως των Ναπολέοντος Λαμπελέτ, Αλέξανδρου Γκρεκ, Μαρίας Σιδεράτου, Πέτρου Ιωαννίδη, που θα βγουν από τη λήθη.
Ολα ξεκίνησαν, όπως συμβαίνει συνήθως, από προσωπική αγάπη. Η μουσικός και σολίστ στο φλάουτο, συχνή επισκέπτρια της Αλεξάνδρειας, δέχτηκε την πρόσκληση του τοπικού παραρτήματος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού (ΕΙΠ) για μια σειρά συναυλιών στην Αλεξάνδρεια και στο Κάιρο. Ετσι ξεκίνησε η αναζήτησή της γύρω από τη λόγια αλεξανδρινή μουσική που θα ήταν δυνατόν να ερμηνευτεί στο φλάουτο και το πιάνο. «Η επιλογή του φλάουτου,
εξάλλου, διαθέτει συμβολισμούς», λέει, «καθότι ο αυλός υπήρξε το όργανο στο οποίο έδειχναν ιδιαίτερη προτίμηση οι διανοούμενοι της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Αλεξάνδρειας».
Η πανδημία ματαίωσε αρχικά τα σχέδιά της, αλλά έδωσε τον χρόνο στη μουσικό να στραφεί στην έρευνα αφού, όπως μας λέει, από την πρώτη στιγμή ανακάλυψε θησαυρούς. Στη συνέχεια στράφηκε στην ηχητική καταγραφή ενός μικρού αλλά αντιπροσωπευτικού μέρους της πληθώρας υλικού που απέδωσε η έρευνα. Με την υποστήριξη του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), που παραχώρησε το στούντιο ήχου, ηχογράφησαν μαζί με τον πιανίστα Απόστολο Παληό, συνθέσεις Ελλήνων που κατάγονταν από την Αλεξάνδρεια, ή/και δραστηριοποιήθηκαν εκεί, καθώς και έργα σε ποίηση του Κωνσταντίνου Καβάφη. Η μεσόφωνος Ειρήνη Καράγιαννη συνέβαλε στο εγχείρημα ερμηνεύοντας χαρακτηριστικά αλεξανδρινά τραγούδια της εποχής (τα οποία συνοδεύουν το βιβλίο σε μορφή CD).
Σταχυολογούμε ένα δημοσίευμα του 1913 στην αλεξανδρινή ελληνική εφημερίδα «Ταχυδρόμος», όπου αναγγέλλεται η έναρξη των συναυλιών της Μαντολινάτας του Κερκυραίου συνθέτη Παναγιώτη Τσαμπουνάρα στην Αλεξάνδρεια: «Η διεύθυνσις του γνωστού αριστοκρατικού ζυθοπωλείου Viennoise του κ. Ιωαννίδου έσχε την ευτυχή έμπνευσιν να καλέση τον γνωστότατον ανά το Πανελλήνιον μουσικοδιδάσκαλον και διευθυντήν Μανδολινάτας κ. Τσαμπουνάραν. Η φήμη του κ. Τσαμπουνάρα είνε πασίγνωστος, ώστε να μας απαλλάσση του κόπου να εξάρωμεν εκ των προτέρων τας μουσικάς πανδαισίας, αι οποίαι επιφυλάσσονται εις την εκλεκτήν πελατείαν του καταστήματος». Η μουσική δραστηριότητα στην Αλεξάνδρεια περιλαμβάνει και άλλες ενδιαφέρουσες πτυχές. Αρκετοί αλεξανδρινοί εκδοτικοί οίκοι εξέδιδαν παρτιτούρες, όπως φαίνεται από τις σωζόμενες εκδόσεις κυρίως των λεγόμενων «αλεξανδρινών τραγουδιών», ενώ υπήρχαν και πολλά ελληνικά καταστήματα δίσκων, φωνογράφων και πικάπ. Στον Σπυρίδωνα Παπασταθόπουλο ανήκε ένα από τα πρώτα καταστήματα πώλησης φωνογράφων και δισκογραφημάτων της πόλης, καθώς και μια δισκογραφική εταιρεία στην οποία εκδόθηκαν περισσότερα από 100 δισκογραφήματα. Μεγάλη ήταν η ζήτηση και για ελληνικούς δίσκους. Υπολογίζεται πως προπολεμικά η Αθήνα εξήγαγε στην Αίγυπτο δίσκους αξίας 5.000 λιρών ετησίως.
«Είναι μια ευκαιρία να γίνει γνωστό και να αναβιώσει ένα ρεπερτόριο που χάθηκε μέσα στον χρόνο», λέει η μουσικός και ερευνήτρια Ναταλία Γεράκη.