Ισορροπώντας μεταξύ κουλτούρας και ιδεολογίας

Ξεκινώντας από την παραδοχή πως οι οικονομικές ανισότητες στις ΗΠΑ είναι μεγαλύτερες απ' ό,τι στην Ευρώπη, αρκετοί ερευνητές έχουν καταπιαστεί με ένα δυσεπίλυτο γρίφο: Γιατί το κράτος πρόνοιας στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού παραμένει περιορισμένο σε σχέση με τη δική μας ήπειρο; Oταν η ανισότητα είναι μεγάλη, ο ψηφοφόρος μέσου εισοδήματος έχει να κερδίσει από την αναδιανομή πλούτου, γεγονός που θα έπρεπε να προσφέρει ευρεία εκλογική απήχηση σε αντίστοιχες πολιτικές. Γιατί, επομένως, οι κοινωνικές δαπάνες παραμένουν χαμηλότερες στις ΗΠΑ σε σχέση με την Ευρώπη;

Eχουν προταθεί πολλές εξηγήσεις. Για παράδειγμα, αν στην Αμερική η κοινωνική ανέλιξη είναι υψηλότερη, τότε προσδοκίες για το πού θα βρίσκεται κάποιος στην κοινωνική κλίμακα στο μέλλον μπορούν να καταστήσουν κοινωνικές ανισότητες στο παρόν ανεκτές. Στην πραγματικότητα, όμως, η κοινωνική ανέλιξη στις δύο ηπείρους είναι περίπου η ίδια. Οπως ίδια, ουσιαστικά, είναι και η ικανότητα των αντίστοιχων κρατών στη συλλογή των φόρων. Γενικά, φαίνεται πως η εξήγηση δεν έχει να κάνει τόσο με θεσμικές διαφορές, όσο με τη διαφορά στην κουλτούρα των δύο κοινωνιών. Και εδώ ακριβώς εισέρχεται στη συζήτηση η «Αμερικανική Ιδιαιτερότητα» (American Exceptionalism), που συνίσταται στη σχεδόν μεταφυσική πίστη πως «ζούμε σε ένα δίκαιο κόσμο», όπου ο καθένας παίρνει αυτό που αξίζει. Η άποψη, για παράδειγμα, πως ο παράγων «τύχη» διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομική ευρωστία των ανθρώπων βρίσκει σύμφωνους δύο στους τρεις Ευρωπαίους, αλλά μόνο έναν στους τρεις Αμερικανούς. Αντίστροφα είναι τα ποσοστά στην ερώτηση κατά πόσον «οι φτωχοί είναι τεμπέληδες». Ετσι, ενώ για τους Ευρωπαίους η προστασία των πολιτών απέναντι στη φτώχεια θεωρείται η πέμπτη (σε σύνολο έντεκα) σπουδαιότερη λειτουργία μιας κυβέρνησης, για τους Αμερικανούς είναι μόλις δέκατη. Η μόνη λειτουργία που βρίσκεται χαμηλότερα είναι ουσιαστικά η ίδια: «Η λήψη μέτρων για τη μείωση εισοδηματικών διαφορών».

Ενα από τα πιο αξιοσημείωτα πράγματα σε σχέση με την κουλτούρα είναι πως διαχέεται όχι μόνο κατακόρυφα, από τη μία γενιά στην άλλη, αλλά και οριζόντια, μέσα από την απλή συνύπαρξη και συναναστροφή. Κανείς ίσως δεν αντικατοπτρίζει καλύτερα αυτή τη διάσταση από τον ίδιο τον πρόεδρο του ΣΥΡΙΖΑ Στέφανο Κασσελάκη. Ο λόγος του θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως μείγμα αριστερής πλατφόρμας και αμερικανικού ονείρου. Και κάπου εδώ αρχίζουν τα προβλήματα. Γιατί μπορεί ο σχεδόν εγγενής αμερικανικός ενθουσιασμός να γέμισε αρχικά με ώθηση και αισιοδοξία ένα κομμάτι της Αριστεράς, αλλά στη διάρκεια οι εσωτερικές αντιφάσεις βγαίνουν στην επιφάνεια και δημιουργούν ερωτήματα. Μπορεί η αναφορά στα επαγγελματικά και άλλα κατορθώματα του νυν προέδρου του ΣΥΡΙΖΑ να ήταν ένα ενθαρρυντικό πρώτο στοιχείο ως προς το κατά πόσον θα ήταν αποτελεσματικός και στον ρόλο του ως πρόεδρος του ΣΥΡΙΖΑ, όμως η ιδεολογική και πολιτική πραγματικότητα στην οποία επέλεξε να εμπλακεί συγκρούεται συχνά με την πολιτική κουλτούρα που τον συνοδεύει.

Και εδώ το παράδειγμα του πολυτελούς διαμερίσματος στο Κολωνάκι είναι ενδεικτικό. Δεν εμπίπτει, φυσικά, στη δικαιοδοσία κανενός να υποδείξει στον κ. Κασσελάκη πού θα διαμείνει και πώς θα ξοδέψει τα χρήματά του. Αφήνει όμως ανοιχτό το παράθυρο σε μια κριτική που, αν και άδικη, σίγουρα θα την βρει μπροστά του. Τα προτάγματα της κοινωνικής ισότητας στην Ευρώπη δεν φιλτράρονται μέσα από το πρίσμα της αξιοκρατίας (meritocracy). Δεν αρκεί, καλώς ή κακώς, να λες πως διαλέγω αυτό το διαμέρισμα γιατί απλά δούλεψα σκληρά, ήμουν ικανός και τα κατάφερα. Οταν το πρόβλημα της στέγασης για μια ολόκληρη γενιά που επίσης προσπαθεί σκληρά και είναι εξίσου ικανή, αλλά ίσως όχι τόσο τυχερή, έχει λάβει σχεδόν υπαρξιακή διάσταση, η εικόνα αυτής της χλιδής έρχεται σε αντίθεση με το ιδεολογικό διακύβευμα του ίδιου του κόμματος. Και είναι αυτές ακριβώς οι ισορροπίες που θα πρέπει να διαχειριστεί ο νέος αρχηγός του ΣΥΡΙΖΑ, ο οποίος για την ώρα φαίνεται να πατάει με το ένα πόδι στην πολιτική κουλτούρα του «παίρνω ό,τι αξίζω» (deservingness) και με το άλλο στη βαθιά αξία της ευρωπαϊκής Αριστεράς πως κοινωνική ισότητα σημαίνει και κοινωνική δικαιοσύνη. Το στοίχημα, βεβαίως, είναι πώς αυτά τα δύο μπορούν να συγκεραστούν – μια δύσκολη εξίσωση. Ο ίδιος μπορεί κάλλιστα να ισχυριστεί πως ήρθε η ώρα να σπάσει το ταμπού του πλούτου στην Αριστερά. Το πρόβλημα όμως είναι πως μέχρι να γίνει αυτό, το ρήγμα που θα έχει δημιουργηθεί μέσα στο ίδιο το κόμμα θα είναι ακόμη πιο δύσκολο να κλείσει.