Ο παλαιός και ο Νέος Κόσμος
Το όραμα της Αμερικής για τους Ελληνες από την εποχή της Επανάστασης μέχρι τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο
«Είναι γνωστό πως στην ελληνική ιστοριογραφία υπάρχουν κάποιες αποσπασματικές μελέτες οι οποίες εξετάζουν την εικόνα των Ηνωμένων Πολιτειών στο έργο συγκεκριμένων Ελλήνων συγγραφέων ή την “αμερικανική εμπειρία” μεμονωμένων ταξιδιωτών. Απουσίαζε όμως μια εργασία που να εξετάζει και να ερμηνεύει συνολικά τη διαδικασία συγκρότησης και πρόσληψης καθώς και την εξέλιξη της εικόνας της Αμερικής και των Αμερικανών στην Ελλάδα, μια εργασία, δηλαδή, που να συσχετίζει το περιεχόμενο αυτής της εικόνας με την ιστορική εξέλιξη της ελληνικής κοινωνίας». Αυτά γράφει ο Βασίλης Κ. Γούναρης, καθηγητής Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ για το βιβλίο «Το όραμα των Ελλήνων για τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Από την Ελληνική Επανάσταση έως τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο», του Κωνσταντίνου Διώγου. Και προσθέτει: «Για την κάλυψή του έγινε από τον συγγραφέα πολυετής έρευνα και λεπτομερής χρήση πληθώρας κειμένων, στα οποία συγκαταλέγονται ιστορικά έργα, πολιτικές πραγματείες, αρχειακή διπλωματική αλληλογραφία, οικονομικές μελέτες, φιλολογικές αναλύσεις, ιστορικά και γεωγραφικά εγχειρίδια, άρθρα του ημερήσιου και περιοδικού Τύπου, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, ημερολόγια, λογοτεχνικά κείμενα κ.ά. Η μελέτη του Κώστα Διώγου, επεξεργασμένη και συντετμημένη μορφή της διδακτορικής του διατριβής, εντάσσεται στο πλαίσιο των σπουδών ετερότητας».
Το βιβλίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια. Η «Κ» προδημοσιεύει σήμερα ένα απόσπασμα.
Η υπερατλαντική μετανάστευση ήταν μονόδρομος για τουλάχιστον 500.000 Ελληνες.
ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ
Η ελληνική μετανάστευση στις ΗΠΑ, ως μαζικό φαινόμενο, ξεκίνησε τη δεκαετία του 1890 και κράτησε μέχρι το 1924. Οφειλόταν σε μια σειρά από αιτίες, πρωτίστως οικονομικές αλλά και κοινωνικές, πολιτικές και ιδεολογικές. Πολλοί μελετητές έχουν περιγράψει επαρκώς το πλέγμα παραγόντων που οδήγησαν περίπου μισό εκατομμύριο Ελληνες, από το ελληνικό βασίλειο όσο και από τις όμορες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, να αναζητήσουν την τύχη τους στην άλλη όχθη του Ατλαντικού. Οι οικονομικοί παράγοντες σχετίζονταν με το αναπτυξιακό μοντέλο της ελληνικής αγροτικής οικονομίας του 19ου αιώνα και την προβληματική ενσωμάτωσή της στους μηχανισμούς μιας δυτικού τύπου καπιταλιστικής οικονομίας. Τα προβλήματα αυτά εκδηλώθηκαν κυρίως στον εκχρηματισμό της αγροτικής οικονομίας, στη δυσκολία των αγροτών να εμπορευματοποιήσουν την παραγωγή τους και στην αδυναμία να ανταποκριθούν στη συγκυρία της σταφιδικής κρίσης. (...) Οι λύσεις που δοκίμασαν οι κυβερνήσεις δεν απέτρεψαν τη φτωχοποίηση της μέσης αγροτικής οικογένειας. Ετσι, η υπερατλαντική μετανάστευση άρχισε να φαντάζει ως μονόδρομος, προκειμένου να διασωθεί η αγροτική οικογένεια και το επίπεδο σχετικής ευημερίας που είχε εξασφαλίσει το προηγούμενο διάστημα. Η επιλογή των ΗΠΑ ως προορισμού είχε να κάνει πρωτίστως με τις οικονομικές συνθήκες που επικρατούσαν εκεί στα τέλη του 19ου αιώνα. (...) Οι δυνατότητες άμεσης επαγγελματικής αποκατάστασης, τα υψηλά ημερομίσθια και οι ευκαιρίες κοινωνικής ανέλιξης έκαναν την αμερικανική αγορά εργασίας θελκτική επιλογή. Αν σε αυτά προσθέσουμε και τη βελτίωση στα μέσα συγκοινωνίας, την πτώση των τιμών στα ναύλα και την καλυτέρευση των συνθηκών ταξιδιού, τότε μπορούμε να κατανοήσουμε γιατί τόσοι μετανάστες αποφάσισαν να αναζητήσουν την τύχη τους στην άλλη άκρη του Ατλαντικού και γιατί το 60% από αυτούς έμεινε μόνιμα εκεί. (...) Οπως τονίζει ο Αλέξανδρος Κιτροέφ, συγκροτήθηκε για πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία ένα «μεταναστευτικό προλεταριάτο». Ακόμη και αν για πολλούς από τους μετανάστες η επιτυχία και η μετάβαση στο επάγγελμα του μικροεπιχειρηματία έρχονταν σε δεύτερο χρόνο, όλοι είχαν περάσει πρώτα από ένα στάδιο προλεταριοποίησης. (...)
Η «Ακρόπολις» του Βλάση Γαβριηλίδη εξέδωσε το 1905 το φύλλο Υπερωκεάνειος Ακρόπολις, με στόχο να λειτουργήσει ως όργανο επικοινωνίας μεταξύ των δύο χωρών. Οι εφημερίδες έστελναν έκτακτους ή μόνιμους ανταποκριτές στις ΗΠΑ για να παρουσιάσουν την οικονομική κατάσταση των μεταναστών, τις συνθήκες εργασίας και διαβίωσης και την επαγγελματική και κοινοτική τους πρόοδο. Το σύνολο των ανταποκρίσεων συγκροτούσε ένα σώμα δημοσιογραφικών κειμένων με έμφαση στις «ιστορίες επιτυχίας» μεταναστών της μικρομεσαίας αστικής τάξης, κυρίως εμπόρων και καταστηματαρχών, που στόχο είχαν να εξυμνήσουν το «ελληνικό δαιμόνιο»· την ικανότητα, δηλαδή, του Ελληνα μετανάστη όχι απλώς να επιβιώνει, αλλά να θριαμβεύει στις ξένες κοινωνίες. Ετσι, ανανεώθηκε ο εθνικός μύθος του «δαιμόνιου Ελληνα», με κύρια χαρακτηριστικά το «δραστήριον, θρασύ και αεικίνητον» του ελληνικού χαρακτήρα, το «επινοητικόν και ολιγοδάπανον», το «ακαταπόνητον, σοβαρόν και εργατικόν», την «έμφυτονευφυΐαν», τη «φυσικήν καρτερίαν». (...)
Η άλλη πλευρά
«Πληγή», «νόσος», «γάγγραινα», «πανούκλα», «αφαίμαξις», «επιδημία» ήταν μερικοί μόνο από τους συνηθέστερους χαρακτηρισμούς που χρησιμοποιούσαν οι πολέμιοι της υπερατλαντικής μετανάστευσης όταν περιέγραφαν το φαινόμενο. Διανοούμενοι, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, τοπικοί παράγοντες, δανειστές-τοκογλύφοι, ενοικιαστές γης και άλλοι συστρατεύθηκαν στην «αντιμεταναστευτική εκστρατεία» με στόχο τον περιορισμό των μεταναστευτικών ροών, είτε γιατί θίγονταν τα προσωπικά τους συμφέροντα είτε γιατί διέβλεπαν στη μετανάστευση εθνικούς κινδύνους. Μιλούσαν για πληθυσμιακή απονέκρωση της επαρχίας, διάλυση της αγροτικής οικονομίας και στρατιωτική αποδυνάμωση της Ελλάδας. Ο Ιων Δραγούμης αναρωτιόταν γιατί οι νέοι, από τη στιγμή που έχουν όλη την Ανατολή για να εργασθούν και να προκόψουν, καταφεύγουν στις ΗΠΑ «ονειρευόμενοι ανύπαρκτα, εύκολα κέρδη και φανταστικά χρυσωρυχεία» και καλούσε τις εφημερίδες να αναλάβουν δημοσιογραφική εκστρατεία κατά της μετανάστευσης. Ωστόσο, η προβολή των εθνικών κινδύνων δεν αρκούσε ώστε να λειτουργήσει ως ισχυρός αποτρεπτικός παράγοντας. Για να αποθαρρυνθεί, ο υποψήφιος μετανάστης έπρεπε να εκφοβιστεί για τις συνθήκες ζωής και εργασίας που θα έβρισκε στην άλλη άκρη του Ατλαντικού. Ετσι, οι πολέμιοι της μετανάστευσης στράφηκαν συνειδητά στην αποδόμηση του αμερικανικού ονείρου, στην αμαύρωση και απαξίωση της εικόνας των ΗΠΑ και στην υιοθέτηση ενός αντιαμερικανικού λόγου ως μέσου ανάσχεσης του μεταναστευτικού ρεύματος. Αυτή η αντιμεταναστευτική, αντιαμερικανική προπαγάνδα επικεντρώθηκε, αφενός, στην προβολή των πλέον ζοφερών στιγμών της μεταναστευτικής εμπειρίας και, αφετέρου, στην υπονόμευση του συστήματος που έπλαθε μύθους για την Αμερική. Ταυτόχρονα αυξήθηκαν οι πιέσεις προς τις ελληνικές κυβερνήσεις για τη λήψη πρωτοβουλιών ώστε να μη χαθεί το «εθνικό κεφάλαιο» του ελληνισμού της Αμερικής.