Ο Φρειδερίκος Σοπέν και οι μαθητές του
Ερευνητική μελέτη αναδεικνύει τον μεγάλο Πολωνό συνθέτη του πιάνου ως δάσκαλο, ως μέντορα και ως άνθρωπο
Οι περισσότεροι μουσικόφιλοι γνωρίζουμε τον Φρειδερίκο Σοπέν (18101849) ως τον ανυπέρβλητο συνθέτη του πιάνου. Από τη Σονάτα για πιάνο αρ. 3 σε σι-ελάσσονα, Εργο 58, με το αγωνιώδες πρώτο μέρος και, μετά, με το πασίγνωστο Πένθιμο Εμβατήριο, έως τα ατμοσφαιρικά Νυχτερινά ή την αριστουργηματική Σπουδή υπ' αριθμ. 1 Εργο 25 (η περίφημη «Αιολική Αρπα»), τις Μπαλάντες, τις Μαζούρκες, το έξοχο Andante Spianato ή τα Βαλς του (ένα από αυτά, το υπ' αριθμ. 2, Εργο 64, σφράγισε και μια εκπληκτική –πολεμική μάλιστα– ισραηλινή ταινία κινουμένων σχεδίων, το «Βαλς με τον Μπασίρ» του Αρι Φόλμαν, το 2008). Η μοιραία σχέση του Σοπέν με τη Γεωργία Σάνδη, η εύθραυστη υγεία του, η επιθυμία του να ταφεί αφού πρώτα του ξεριζώσουν την καρδιά (ο φόβος της νεκρανάστασης τον 19ο αιώνα ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος...), όλα, μουσική και άνθρωπος, συνθέτουν ένα είδος θρύλου.
Ομως ο Σοπέν είχε και μια καθημερινότητα να αντιμετωπίσει. Αυτή η τελευταία πτυχή είναι η λιγότερο γνωστή και αναδεικνύεται μέσα από το κλασικό σήμερα «Ο Chopin όπως τον είδαν οι μαθητές του» του μουσικολόγου Ζαν-Ζακ Αϊγκελντίγκερ. Το βιβλίο κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Orpheus σε επιστημονική επιμέλεια του Κωνσταντίνου Π. Καράμπελα-Σγούρδα και σε μετάφραση του Στέφανου Θεοδωρίδη. Με τον μεταφραστή της πλούσιας ερευνητικής αυτής μελέτης (υπερβαίνει τις 530 σελίδες και περιλαμβάνει ωραία εικονογράφηση), συνομιλήσαμε για τον Σοπέν, τον δάσκαλο, τον συνθέτη, τον άνθρωπο.
– Ποια, κατ' αρχάς, η σημασία της έκδοσης αυτής;
– Το βιβλίο αυτό, μοναδικό στο είδος του, επανεκδίδεται ανελλιπώς από το 1970. Αναδεικνύει τον Σοπέν όχι απλώς ως σπουδαίο παιδαγωγό αλλά ως τον έναν από τους δύο πόλους (ο άλλος είναι, φυσικά, ο Λιστ) της παιδαγωγικής του πιάνου του 19ου αιώνα. Μάλιστα, όπως σημειώνει ο συγγραφέας, ο Σοπέν έφτασε πολύ νωρίτερα από εκείνον σε πιανιστική και παιδαγωγική ωριμότητα, ενώ οι μαθητές του διέδωσαν τη διδασκαλία του σε Ανατολή και Δύση, με τους επιγόνους της να φτάνουν μέχρι και τις μέρες μας. Μέσα από τις σελίδες του βιβλίου, ο αναγνώστης, είτε αυτός είναι σπουδαστής, είτε καθηγητής, σολίστ ή ερευνητής, θα αντλήσει έναν σημαντικό πλούτο πρωτογενών πληροφοριών για τις μουσικοπαιδαγωγικές πρακτικές
και την αισθητική του Σοπέν καθώς και το πολιτιστικό γίγνεσθαι του Παρισιού της εποχής, εν ολίγοις όλα εκείνα τα στοιχεία που συνέβαλαν στη διαμόρφωση της σοπενικής παράδοσης. Ετσι, θα μπορέσει να καταρτίσει τα σωστά κριτήρια για την ερμηνεία των έργων του Πολωνού.
– Ο Σοπέν συνέθεσε σχεδόν αποκλειστικά έργα για πιάνο, με εξαίρεση κυρίως τα δύο κοντσέρτα για πιάνο, τα οποία ο – μουσικολογικών γνώσεων– Μίλαν Κούντερα βρίσκει αδύναμα. Λένε πως όταν τον ρώτησαν σχετικά, είχε απαντήσει: «Προτιμώ να καταπιάνομαι με μικρά πράγματα και να προσπαθώ να τα κάνω μεγάλα παρά με μεγάλα που θα τα κάνω μικρά». Στους μαθητές του τι έλεγε; Σε ποιο βαθμό ήταν, πέρα από παιδαγωγός με την τεχνική έννοια, σύμβουλος και μέντορας;
– Κατ' αρχάς πρέπει να πούμε ότι ο Σοπέν ήταν γεννημένος παιδαγωγός, αγαπούσε τη διδασκαλία και αφιερωνόταν σε αυτήν με ιεραποστολικό ζήλο. Ηταν προικισμένος με εξαιρετική διαίσθηση αλλά και την ικανότητα να διεισδύει στην ψυχολογία του μαθητή. Δεν τον κατέκλυζε με συμβουλές.
Αλλοτε του έδινε τη λύση σε κάποιο τεχνικό πρόβλημα με μια πολύ απλή ιδέα (συχνά έναν διαφορετικό δακτυλισμό) και άλλοτε, με μία μόνο εικόνα, μπορούσε να τον βάλει αμέσως στο κλίμα του έργου. Εδινε μεγάλη έμφαση στη σωματική χαλάρωση, αποκάλυπτε (μέσω του εκλεπτυσμένου του τουσέ) τις μυριάδες αποχρώσεις και ποιότητες ήχου του οργάνου, επέμενε ότι η μουσική πρέπει να είναι τραγούδι και τη θεωρούσε γλώσσα με συγκεκριμένη δομή (παραγράφους, φράσεις, περιόδους, προτάσεις), κανόνες στίξης και εκφοράς. Οσο για τις εξωμουσικές συμβουλές του, αυτές άξιζαν το βάρος τους σε χρυσάφι. Στον 14χρονο Πάουλ Γκούντσμπεργκ είπε κάποτε: «Εάν χάσεις το παρόν δεν θα το ξαναβρείς ποτέ!». Με τον θάνατο να τον παραμονεύει διαρκώς ο Σοπέν γνώριζε πολύ καλά πόσο σημαντικό είναι να ζει κανείς το τώρα.
– Μπορούμε να κάνουμε συγκρίσεις του Σοπέν με άλλους μεγάλους συνθέτες που υπήρξαν δάσκαλοι; Π.χ., Μότσαρτ, Μπετόβεν, Σούμαν, Λιστ κ.ά. Βρίσκουμε ομοιότητες και διαφορές;
– Πολύ συνοπτικά (και με κίνδυνο υπεραπλούστευσης) θα λέγαμε ότι με τον Μότσαρτ τον συνδέει η έμφαση στη ροή και στο λεγκάτο παίξιμο, με τον Μπετόβεν το λεγκάτο και η ορθή μουσική απαγγελία, με τον Λιστ η καθαρότητα και σαφήνεια του ύφους καθώς και η σωστή ρυθμική αίσθηση. Αυτό που διαφοροποιεί τον Σοπέν από όλους τους άλλους είναι η προσπάθειά του να εκμαιεύσει από το πιάνο πρωτόγνωρες αποχρώσεις και –με μια πρωτοφανή πλαστικότητα τόσο στον ρυθμό όσο και στην κίνηση του χεριού– να μιμηθεί την ανθρώπινη φωνή, να το κάνει να τραγουδήσει.
– Το βιβλίο είναι αποτέλεσμα
πολυετούς έρευνας, ιστορικής, βιογραφικής αλλά και μουσικολογικής. Σε ποιο βαθμό προσφέρεται για τον απλό μουσικόφιλο που δεν έχει ειδικές γνώσεις περί μουσικής;
– Κατά τη γνώμη μου, το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου, παρά τις διαρκείς αναφορές σε τεχνικά ζητήματα, διαβάζεται ευχάριστα ακόμη και από έναν απλό μουσικόφιλο. Και αυτό χάρη στις πλούσιες και ιδιαίτερα παραστατικές περιγραφές από τις οποίες αναδύεται όλη η ατμόσφαιρα των μαθημάτων όπως και ο χαρακτήρας του Σοπέν. Ακόμη, το Παρίσι του 19ου αιώνα κυριολεκτικά ζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας, αφού –ειδικά στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου όπου παρελαύνει η πνευματική και καλλιτεχνική ελίτ της εποχής–
οι περιγραφές των ερμηνειών του Σοπέν από τον Μπερλιόζ, τον Μπαλζάκ, τη Σάνδη, τον Χάινε και άλλους φτάνουν στα όρια της υψηλής λογοτεχνίας.
– Μέσα από τη σκιαγράφηση του Σοπέν ως δασκάλου της μουσικής, φωτίζονται πτυχές του ως συνθέτη;
– Από τις μαρτυρίες των μαθητών αντλούμε πολλές και ενδιαφέρουσες πληροφορίες για τις συνθέσεις του Σοπέν και την αίσθηση που προκαλούσαν στους συγχρόνους του. Οι αρμονίες του συχνά χαρακτηρίζονται «πολύπλοκες», οι μετατροπίες «δαιδαλώδεις και ασυνήθιστες», τα διαστήματα «τεράστια» (απόρροια, εν μέρει, της μεγάλης του ευλυγισίας), ενώ ακόμη και ο Λιστ εντυπωσιάζεται από τις «μικρές ομάδες πρόσθετων επερείσεων που πέφτουν πάνω στη μελωδία σαν πολύχρωμες δροσοσταλίδες», όπως γράφει χαρακτηριστικά ο ίδιος.
– Σχετικά με τον άνθρωπο Σοπέν: τα στερεότυπα τον θέλουν μελαγχολικό, με υγεία εύθραυστη,
έρμαιο συχνά της Γεωργίας Σάνδη ή άλλων γυναικών. Φωτίζεται καθόλου αυτή η πλευρά του μέσα από τη μελέτη αυτή;
– Οι μεγάλες προσωπικότητες είναι πάντοτε πολυδιάστατες. Οι σελίδες του βιβλίου αποκαλύπτουν τον αληθινό Σοπέν, διαμετρικά αντίθετο από την τυποποιημένη εικόνα του υπερευαίσθητου φυματικού. Ο Σοπέν υπήρξε αληθινός αριστοκράτης: αξιοπρεπής, με αυτοσεβασμό, εγκρατής, με ηθικό (και όχι μόνο) σθένος, στέρεα νοητική συγκρότηση, αξιοζήλευτη ισορροπία μεταξύ νόησης και συναισθήματος, απεχθανόταν κάθε επιτήδευση και γνώριζε πολύ καλά τα ψυχοσωματικά του όρια. Σε μουσικό επίπεδο έδινε έμφαση στη φυσικότητα, στην εκφραστική απλότητα, στην πρακτικότητα,
γνώριζε ανατομία και διέθετε έντονη διαίσθηση, αστραπιαία διαύγεια, διορατικότητα και υπομονή («ο μεγαλύτερος δάσκαλος» κατά τον ίδιο). Ανάλογα με την περίσταση μπορούσε να είναι από πολύ αυστηρός έως και πολύ ελαστικός. Βέβαια, συναντάμε στην πορεία του βιβλίου στιγμές που μια έξαρση της ασθένειάς του ή κάποιος διαπληκτισμός με τη Σάνδη τον κάνουν ευερέθιστο στο μάθημα και τότε τα πράγματα δεν είναι εύκολα. Ομως αυτό δεν διαρκεί ποτέ πολύ.
– Σε ποιο βαθμό αναδεικνύεται ο «ρομαντικός» Σοπέν μέσα από το βιβλίο, όχι ο ρομαντικός με την έννοια της ρομάντσας αλλά ως εκπρόσωπος της σχολής του ρομαντισμού του 19ου αιώνα;
– Ο Σοπέν, κατεξοχήν Ρομαντικός –και σε αντίθεση με την εντύπωση των περισσοτέρων– βρισκόταν σε πλήρη επαφή με την πραγματικότητα, όντας ιδιαίτερα πρακτικός, οργανωμένος και πειθαρχημένος στην καθημερινότητά του. Την πραγματικότητα όμως αυτή την υπερέβαινε χάρη στην
πρόσβαση που είχε (λόγω της σλαβικής κουλτούρας του, σύμφωνα με τη Σάνδη) στον κόσμο του φανταστικού. Το χάρισμά του αυτό το χρησιμοποιούσε και με τους μαθητές του, στους οποίους έδινε διαρκώς εικόνες προκειμένου να προσεγγίσουν το πνεύμα του εκάστοτε έργου, με αναφορές σε στρατιές φαντασμάτων, αγγέλους που περνούν από τον ουρανό κ.ά. Βλέπουμε, τέλος, τον Ρομαντισμό να διαπνέει και τις συνθέσεις του, οι οποίες βασίζονται σε έντονα βιώματα και παιδικές μνήμες, ονειροπολήσεις και υπαρξιακές αγωνίες.
– Μέσα από το βιβλίο βρίσκουμε τον Πολωνό Σοπέν ή τον «Γάλλο» Σοπέν – και τα δύο αυτά μαζί ή τίποτε από τα δύο;
– Ο Βίλελμ φον Λεντς, μαθητής του, γράφει για εκείνον: «Ο Σοπέν υπήρξε ένα πολωνικό φαινόμενο, με γαλλική παιδεία και συνήθειες, ενώ διέθετε τις αρετές και τα ελαττώματα και των δύο αυτών κόσμων». Στο βιβλίο συναντάμε διαρκώς αναφορές σε Πολωνούς φίλους, μαθητές, συναδέλφους, καλλιτέχνες και μέλη της εκπατρισμένης πολωνικής αριστοκρατίας. Ο Σοπέν αναπολεί τη ζωή στην αγαπημένη του πατρίδα, ενώ σύντομα γίνεται σύμβολο της πολωνικής κοινότητας του Παρισιού, σε σημείo τέτοιο, μάλιστα, ώστε ο Λεντς να γράφει ότι «στα παρισινά σαλόνια επί βασιλείας Λουδοβίκου-Φιλίππου ο Σοπέν εκπροσωπούσε την Πολωνία, την πατρίδα του όπως την ονειρευόταν. Επαιζε την Πολωνία, έκανε την Πολωνία μουσική». Από την άλλη, στο βιβλίο συναντάμε εξίσου και τον Γάλλο Σοπέν, που έχει ασπαστεί πλήρως τη γαλλική κουλτούρα, απολαμβάνει τα θεάματα, το καλό φαγητό, την υψηλή ραπτική και κινείται με άνεση –αλλά χωρίς παρωπίδες– στους κύκλους της παρισινής αριστοκρατίας.
«Το Παρίσι του 19ου αιώνα κυριολεκτικά ζωντανεύει μπροστά στα μάτια μας, αφού οι περιγραφές των ερμηνειών του Σοπέν από τον Μπερλιόζ , τον Μπαλζάκ, τη Σάνδη, τον Χάινε, κινούνται στα όρια της υψηλής λογοτεχνίας», λέει ο Στέφανος Θεοδωρίδης.