Η μείξη μιας πραγματικής τραγωδίας με μια επινοημένη
ΑΚΗΣ ΠΑΠΑΝΤΩΝΗΣ Η τελευταία αρκούδα του δάσους εκδ. Κίχλη, 2023 σελ. 131
«Μῆνιν ἄειδε, θεά, Πηληϊάδεω Ἀχιλῆος οὐλομένην, ἣ μυρί᾽
Ἀχαιοῖς ἄλγε». Ισως η νουβέλα του Ακη Παπαντώνη αρχίζει από τον πρώτο στίχο της πρώτης προμετωπίδας του. «Τον άγριο θυμό [...] που τόσα πάθη φόρτωσε στους Αχαιούς», κατά την Ιλιάδα του Μαρωνίτη.
Ο Θοδωρής είναι μονίμως σε μια δίνη προσπαθειών: να απορροφήσει την απόφαση του πατέρα του να εξαφανιστεί για τη Γερμανία· να φιλτράρει την επιλογή τού κατά τρία χρόνια μεγαλύτερου αδελφού του, Νίκου, αφενός να συμμετάσχει ως Ελλην εθνικιστής στη σφαγή της Σρεμπρένιτσα και, αφετέρου,
να μετονομαστεί σε Νικηφόρο, σαν άλλο nom de guerre, που τα 'χει βάλει μ' εαυτόν και αλλήλους· να καταλάβει τον όρκο σιωπής της μάνας του, αυτόν τον άφατο καημό της για τον σύζυγο που έγινε καπνός και για τους γιους –τα ονόματα των οποίων ενίοτε μπερδεύει– που εγκλωβίζονται ο ένας στον αγώνα να βρει την ταυτότητά του και ο άλλος στη μάχη να βυθιστεί όλο και περισσότερο στα εθνικιστικά και υπαρξιακά σκοτάδια του, για να μην αντιμετωπίσει την ταυτότητά του.
Ο Ακης Παπαντώνης (1978) σε κάθε υποκεφάλαιο της νουβέλας –τέταρτου κατά σειράν έργου του– προτάσσει επεξεργασμένες μαρτυρίες από τα πρακτικά του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία. Από τη μία, είναι ένας τρόπος –κατά τα συγγραφικά του ειωθότα– να μιξάρει την πραγματική τραγωδία με την επινοημένη. Από την άλλη, αυτές οι μαρτυρίες είναι το αφαιρετικό του όχημα για να δικαιολογήσει ότι όλα είναι πόλεμος. Σφαγή. Μία από τις πρώτες επιστολές του Νίκου/Νικηφόρου προς τον αδελφό του, Θοδωρή, κλείνει λέγοντας: «Δεν ξέρω τι ακούγεται εκεί, μικρέ, αλλά μην πιστεύεις τίποτα. Νικήσαμε». Μαζί με τη σημείωση από μιαν ανάμνηση όπου σημειώνεται ποίημα του Ράντοβαν Κάρατζιτς, «ξένος θα πει παντοτινός εχθρός», αποτελούν, κατά τα φαινόμενα, δύο βασικές ιδέες που διατρέχουν τη νουβέλα. Πρώτα, η προσπάθεια να υψωθούν τείχη απέναντι στην πραγματικότητα, ώστε να δικαιολογηθούν οι επιλογές μιας ολόκληρης ζωής όλων ανεξαιρέτως των ηρώων. Κι έπειτα, η αποστασιοποίηση από κάθε αίσθημα ως ο μοναδικός τρόπος να αμυνθούν οι ήρωες απέναντι στις ενοχές τους – κοντολογίς, απέναντι στην τελευταία αρκούδα του δάσους τους.
Ο ιδιοσυγκρασιακός φορμαλισμός του Ακη Παπαντώνη αποτελεί το έως τώρα το πιο διακριτό του γνώρισμα. Ο τρόπος που συντονίζει το υλικό του, η σταδιακή ανοικοδόμηση των έργων του, ο εγκλωβισμός των ηρώων στις ιδέες τους, η συνομιλία των ιστορικών εποχών, το γαϊτανάκι των αποστασιοποιημένων και ενίοτε κυνικών αισθημάτων και ο απλόχερος –καίτοι μερικώς καθοδηγούμενος– ορίζοντας ερμηνειών και επιπέδων είναι ο στιβαρός κόσμος του.
Η «Τελευταία αρκούδα του δάσους» δεν διέφυγε τον «κανόνα». Είναι ένα σθεναρό συνονθύλευμα Ιστορίας και ιστοριών· ένα άτυπο μα τόσο τυπικό bildungsroman· μια άφοβη συνομιλία λογοτεχνίας και νομικών πρακτικών. Με έναν Νίκο/ Νικηφόρο εγκλωβισμένο στον ανώριμο εθνικισμό του, που δεν του επιτρέπει να εκφραστεί σεξουαλικά· έναν Θοδωρή στα όρια της απάθειας, ακόμη κι αν εκείνη προκαλείται από τη σύγχυση· μια μάνα που έχει τον ρόλο της μοιρολογίστρας όλων των ηρώων, της ζωής και των ιδεών τους. Η οδύνη για τη σφαγή της Σρεμπρένιτσα ως σύμβολο για την τραγωδιακή, εσωτερική σφαγή των ηρώων. Τολμηρή ανάγνωση, μα ακόμη πιο τολμηρή η επιλογή του Ακη Παπαντώνη.
Ο Ακης Παπαντώνης χρησιμοποιεί μαρτυρίες από το Διεθνές Δικαστήριο για την πρώην Γιουγκοσλαβία· αυτές οι μαρτυρίες είναι το όχημα για να δικαιολογήσει ότι όλα είναι πόλεμος. Σφαγή.