Τα Ορλωφικά, η καταστροφή του μοναστηριού, τα «κολλυβογράμματα» και οι επιστολές παλαιών μαθητών

Για τη διάκριση των μύθων από την πραγματικότητα που αφορούν την ύπαρξη και τη λειτουργία «κρυφών σχολειών», συνοψίζουμε εδώ άρθρο μας στο Διεθνές Συνέδριο Πελοποννησιακών Σπουδών (2022).

Πολλοί είναι αυτοί που υιοθετούν τη γενίκευση της άποψης περί μη ύπαρξης και λειτουργίας «κρυφών σχολειών», ποτέ και πουθενά! Αλλοι πιστεύουν το αντίθετο, παντού και πάντοτε! Ο ανορθολογισμός αμφοτέρων των πλευρών αποδεικνύεται μετά από σχετική έρευνα με εφαρμογή της επιστημονικής μεθοδολογίας σε γραπτά δεδομένα. Οι σουλτάνοι κατακτητές, μετά το 1453, επέτρεπαν τη λειτουργία χριστιανικών σχολείων, χωρίς ποτέ να την ανακαλέσουν. Ομως τοπικοί ξεσηκωμοί προκαλούσαν κατά καιρούς την ακύρωσή τους. Μια χαρακτηριστική περίπτωση είναι (και) αυτή του κρυφού σχολείου στο μοναστήρι της Γόλας Λακεδαίμονος (του 1632). Το μοναστήρι υπέστη μαζί με τα γύρω χωριά του καταστροφές και πυρπολήσεις, ενώ πολλοί μοναχοί και κάτοικοι εκδιώχθηκαν ή βασανίστηκαν –αν δεν θανατώθηκαν– λόγω του ένοπλου ξεσηκωμού τους κατά τα Ορλωφικά (από το 1770 έως και το 1795).

Στο μισοκατεστραμμένο μοναστήρι, όμως, γύρω από τους μοναχούς που απέμεναν, κατέφευγαν ορφανά για στέγαση, φαγητό και προστασία από τους φανατισμένους Τουρκαρβανίτες δυνάστες των χωριών. Εκεί ωστόσο έβρισκαν και ένα «σχολειό», όπου καλόγηροι τα μάθαιναν τα λίγα «κολλυβογράμματα» που ήξεραν. Απόδειξη της λειτουργίας του σχολείου αυτού είναι οι διασωθείσες επιστολές των παλιών μαθητών του, που το 1836 έγραψαν και υπέγραψαν (υπέρ των διακοσίων) αιτήματα προς την τότε Ελληνική Κυβέρνηση για τη διατήρηση (ως σχολείου) και συντήρηση του μοναστηριού (...).

Ιστορικά τεκμηριωμένο ότι επί Τουρκοκρατίας ιδρύθηκαν, υπό τη σκέπη της Εκκλησίας και με τη συνδρομή ευεργετών, εκπαιδευτήρια των οποίων η λειτουργία, ωστόσο, εξαρτιόταν και από τις διαθέσεις του Οθωμανού «τοπάρχη» ή ευρύτερων γεγονότων. Οπως συνοψίζει ο Φάνης Κακριδής, το Κρυφό Σχολειό δεν ήταν ένα συστηματικό διδακτήριο όπως τα φανερά ελληνικά σχολεία που λειτουργούσαν ανεμπόδιστα. Πρόκειται για ένα συνοπτικό όνομα που σημαίνει κάθε διδασκαλία σχετική με την προγονική ιστορία, τη μοίρα και τις ελπίδες για απελευθέρωση. Αυτές οι ιδέες δεν μπορούσαν να διδαχθούν στα αναγνωρισμένα σχολεία. Το Κρυφό Σχολειό είναι όχι μύθος, αλλά ένας θρύλος με ιστορικό πυρήνα. Επάνω, ένα από τα πλέον γνωστά και «επιδραστικά» έργα των τελευταίων αιώνων ελληνικής τέχνης, η ελαιογραφία του Τήνιου Νικολάου Γύζη (1842-1901) «Το Κρυφό Σχολειό», φιλοτεχνημένη στο Μόναχο. Η εικόνα εντυπώθηκε στους μαθητές μέσω των σχολικών βιβλίων και διδάχθηκε σε όλες τις νεότερες γενιές ως σύμβολο δίψας για μόρφωση και διατήρησης του προεπαναστατικού εθνικού φρονήματος των υποδούλων.