Να επιλέξει νικητές η πολιτεία;
Στην οικονομία υπάρχουν μεταρρυθμίσεις που ευνοούν τις επιχειρήσεις σε όλους τους κλάδους, και υπάρχει και η «βιομηχανική πολιτική» που στοχεύει να ενισχύσει συγκεκριμένους κλάδους και ίσως συγκεκριμένες επιχειρήσεις. Οι φιλελεύθεροι οικονομολόγοι που υποστηρίζουν την πρώτη κατηγορία δημόσιων πολιτικών συνήθως λένε «όχι» για τη δεύτερη, με το σκεπτικό ότι οι κυβερνήσεις δεν έχουν την ικανότητα «να επιλέγουν τους νικητές» στον διεθνή ανταγωνισμό. Ας αφήσουμε τους επιχειρηματίες να αποφασίσουν αν θα χτίσουν ξενοδοχεία ή εργοστάσια στην Ελλάδα. Αν το αποτέλεσμα είναι μόνο ξενοδοχεία, τότε αυτός είναι ο πιο πρόσφορος δρόμος για να αυξηθεί το εθνικό εισόδημα. Κάπου εκεί βρισκόμαστε σήμερα. Οι περισσότερες επενδύσεις είναι σε τουρισμό και ακίνητα, και επίσης σε ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και σε υποδομές διακίνησης εμπορευμάτων (αποθήκες, λιμάνια). Αξιοποιούν δηλαδή το κλίμα, το τοπίο και τη γεωγραφική θέση της χώρας.
Τι δεν αξιοποιούν; Τους ανθρώπους που παρέχουν εξειδικευμένη ή έξυπνη εργασία. Αυτοί συνήθως εργάζονται στη βιομηχανία (ή, πιο σωστά, σε μερικούς κλάδους της, όπως ο μηχανολογικός εξοπλισμός), στις επιχειρήσεις τεχνολογίας (π.χ. σε παραγωγή λογισμικού) και σε επαγγελματικές υπηρεσίες που απευθύνονται στη διεθνή αγορά (υπηρεσίες συμβούλων και μηχανικών, ανάλυση δεδομένων). Σε αυτά υπάρχουν μερικά καλά παραδείγματα στην Ελλάδα, αλλά αποτελούν μικρό μέρος της οικονομίας, και η ανάπτυξή μας υστερεί σε σύγκριση με τις περισσότερες χώρες της Ευρώπης ή του ΟΟΣΑ.
Ο φιλελεύθερος οικονομολόγος, αν αναγνωρίζει ότι αυτό είναι πρόβλημα, θα πει ότι κι αυτό μπορεί να αντιμετωπιστεί με γενικές μεταρρυθμίσεις, χωρίς να χρειαστεί να ασκήσει το κράτος βιομηχανική πολιτική. Παράδειγμα, τα ισχυρά φορολογικά κίνητρα για επενδύσεις σε έρευνα και ανάπτυξη των επιχειρήσεων ή η ενίσχυση της διά βίου μάθησης σε αντικείμενα όπου υπάρχει ζήτηση. Αυτό ίσως είναι αρκετό σε μεγάλες και ανεπτυγμένες οικονομίες, όπου ήδη υπάρχουν κάποιες δυναμικές επιχειρήσεις σε πολλούς διαφορετικούς κλάδους, που θα αξιοποιήσουν τα κίνητρα τόσο καλά ώστε να υπάρχει αξιοσημείωτη και μακροχρόνια επίδραση στο εθνικό εισόδημα.
Δυστυχώς αυτό δεν ισχύει στη χώρα μας. Οι δημόσιοι πόροι είναι περιορισμένοι, ακριβώς επειδή η παραγωγικότητα του ανθρώπινου δυναμικού είναι χαμηλή και οι δυναμικές επιχειρήσεις λίγες. Για να αυξηθούν και τα δύο χρειάζεται στοχευμένη παρέμβαση για μερικά χρόνια. Πρέπει η κυβέρνηση να επιλέξει κλάδους της βιομηχανίας και των υπηρεσιών, και να ενισχύσει τις συγκεκριμένες υποδομές που αυτοί έχουν ανάγκη, καθώς και να δώσει ειδικά κίνητρα για ιδιωτικές επενδύσεις εκεί. Πρέπει δηλαδή «να επιλέξει νικητές» – αυτό το ανάθεμα για την οικονομική ορθοδοξία. Ομολογώ, ως φιλελεύθερος οικονομολόγος κι εγώ, ότι το συμπέρασμα είναι άβολο. Αλλά δεν βλέπω άλλον τρόπο για να πετύχουμε την περίφημη «αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου» που ευαγγελίζονται σχεδόν όλοι.
Ποια πρέπει να είναι τα κριτήρια επιλογής; Παραθέτω ενδεικτικά: τα προϊόντα ή οι υπηρεσίες να είναι εξαγώγιμα. Να υπάρχουν ήδη κάποιες πετυχημένες επιχειρήσεις, έστω και μικρές. Η φύση της παραγωγικής διαδικασίας να επιτρέπει επανειλημμένη καινοτομία που θα οδηγεί σε αύξηση της παραγωγικότητας (ισχύει, π.χ., για εξαρτήματα και συσκευές, αλλά μάλλον όχι για εστιατόρια). Οι εισαγόμενες πρώτες ύλες να μην αποτελούν μεγάλο μέρος του κόστους παραγωγής. Να υπάρχει κοινότητα επιχειρηματιών που θέλουν να συνεργαστούν για εκπαίδευση προσωπικού ή για έρευνα. Οι επιχειρήσεις να μπορούν να ωφεληθούν από νησίδες αριστείας στα ελληνικά ερευνητικά κέντρα ή πανεπιστήμια.
Δύο τομείς που πληρούν τα κριτήρια είναι η εγχώρια φαρμακοβιομηχανία και οι ομάδες πληροφορικής και δεδομένων των πολυεθνικών εταιρειών. Χρειαζόμαστε μερικούς ακόμη, όχι πολλούς. Πέντε συνολικά, όχι είκοσι πέντε. Πρέπει να αποφύγουμε τον κατακερματισμό που είναι εθνικό μας σπορ.
Για να πετύχουμε την περίφημη «αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου» χρειάζεται στοχευμένη παρέμβαση για μερικά χρόνια σε κλάδους της βιομηχανίας και των υπηρεσιών.