Παράθυρα στο χρώμα και στο φως
Η «Κ» επισκέπτεται τη μεγάλη ρετροσπεκτίβα του ζωγράφου Μαρκ Ρόθκο στο Fondation Louis Vuitton στο Παρίσι
Μάρτης 2024. Στον απόηχο του χειμώνα, ενώ ψιλοβρέχει και το θερμόμετρο επιμένει να δείχνει μονοψήφια νούμερα, αποφασισμένοι ταξιδιώτες και Παριζιάνοι συνωστίζονται στην είσοδο του Fondation Louis Vuitton, στα βορειοδυτικά του Παρισιού. Το κτίριο δεσπόζει μεγαλόπρεπο και φουτουριστικό· οι εκθέσεις του, από το 2014 που άνοιξε τις πόρτες του, είναι μυθικές. Από τον Ζαν Μισέλ Μπασκιά στον Εγκον Σίλε, οι ρετροσπεκτίβες έχουν γίνει, ανά τα χρόνια, το πολιτιστικό γεγονός της χρονιάς. Αυτή τη φορά, το ίδρυμα ρίχνει φως στον Μαρκ Ρόθκο, τον σπουδαίο εικονοπλάστη, που συγκλόνισε με τους υπερμεγέθεις καμβάδες του Αμερική και Ευρώπη, στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα, πριν δώσει ένα βίαιο τέλος στη ζωή του, σε ηλικία 63 ετών, το 1970. Αυτή η αναδρομική έκθεση, η πρώτη στη Γαλλία έπειτα από 25 χρόνια, συγκεντρώνει 115 έργα του καλλιτέχνη, από το 1932 έως το 1970.
Ο Κρίστοφερ Ρόθκο, γιος του καλλιτέχνη και συνεπιμελητής της έκθεσης, με τον οποίο είχα την τύχη να μιλήσω αποκλειστικά, μου εκμυστηρεύεται ότι είναι η πρώτη φορά που βλέπει τα έργα στο σύνολό τους. Λόγω μιας δικαστικής διαμάχης για το κληροδότημα του ζωγράφου μετά τον θάνατό του, ένα μεγάλο μέρος της ζωγραφικής του δεν είχε εκτεθεί ποτέ, και ο ίδιος δηλώνει ευγνώμων στην αδελφή του Κέιτ που ηγήθηκε της μάχης για να «σωθούν» τα έργα του.
Το ξεκίνημα
Οταν βλέπεις έναν Ρόθκο, ξέρεις ότι βλέπεις έναν Ρόθκο. Ωστόσο, ο ζωγράφος δεν ξεκίνησε από τις παραλληλόγραμμες χρωματικές μάζες, που λειτουργούν σαν παράθυρα ή σπουδές στο χρώμα και το φως, και κοσμούν σήμερα από το σαλόνι μας μέχρι το γραφείο του ψυχολόγου μας ή την αίθουσα αναμονής του γιατρού μας. Αυτό είναι το μεταγενέστερο έργο του. Οταν ξεκίνησε να ζωγραφίζει, οι πίνακές του μιλούσαν για τη μυθολογία, τον Αισχύλο και τον Νίτσε· ζωόμορφες φιγούρες, που ταλαντεύονται και μεταμορφώνονται σε τρομακτικά τέρατα. Οι παραστάσεις του είναι εμποτισμένες από τη συλλογική φρίκη του 1940. Ετσι, οι πρώτες αίθουσες της έκθεσης παρουσιάζουν την εργογραφία του πριν από το 1946, χρονιά που άρχισε να στρέφεται στο πιο αναγνωριστικό του ύφος. Ο Κρίστοφερ Ρόθκο, ωστόσο, μας περιγράφει πως ο πατέρας του, όταν ζωγράφιζε παραστάσεις από τον υπόγειο της Νέας Υόρκης, για παράδειγμα, ή έκανε το αυτο-πορτρέτο του, δεν είχε καθόλου στον νου του τον εξπρεσιονισμό: «Ειρωνικά, ο πατέρας μου θεωρούσε τον εαυτό του ως αφηρημένο καλλιτέχνη τα πρώτα χρόνια της καριέρας του, και όταν έφτασε στο πασίγνωστο “ώριμο” ύφος του, αρνήθηκε ότι οι νέοι πίνακές του ήταν αφηρημένοι. Στο παραστατικό του έργο, δεν προσπαθεί ποτέ να απεικονίσει τον κόσμο όπως τον βλέπει το μάτι. Απεικονίζει την πραγματικότητα μέσα από το δικό του πρίσμα, μέσα από τη δική του κατανόηση του κόσμου: έναν κόσμο ιδεών και συναισθημάτων που είναι δεμένα με την ανθρώπινη κατάσταση», λέει.
Εχουμε την τάση να προσπαθούμε να καταλάβουμε τι θέλει να μας πει ο εκάστοτε καλλιτέχνης. Κι επειδή το πιο αναγνωρίσιμο έργο του Ρόθκο δεν παρέχει καμία πληροφορία ή κάποια ένδειξη για το τι επιθυμεί να μεταδώσει, υποφέρουμε. «Δεν νομίζω ότι ένα παραστατικό έργο έχει περισσότερο νόημα από ένα αφηρημένο. Αγαπώ τα τοπία, αλλά δεν μπορώ να σου πω τι “σημαίνει” ένα τοπίο. Οταν
το κοιτάζω η καρδιά μου αναπηδά. Με γεμίζει με δέος και θαυμασμό για τον κόσμο γύρω μας, το θαύμα της ζωής. Κοιτάζοντας έναν αφηρημένο πίνακα του Ρόθκο έχω το ίδιο συναίσθημα», λέει ο γιος του.
Γεννηθείς ως Μαρκ Ρόθκοβιτς, στο Ντβινσκ της ρωσικής αυτοκρατορίας (σήμερα Ντάουγκαβπιλς της Λετονίας) το 1903, ο ζωγράφος γλίτωσε από τα πογκρόμ καταφεύγοντας με τον πατέρα του στο Ορεγκον το 1913. Ενώ ο πατέρας του απεβίωσε μόλις ένα χρόνο αργότερα, ο εξαιρετικά ευφυής Μαρκ φοίτησε στο Γέιλ για δύο χρόνια, αλλά αποφάσισε να
εγκατασταθεί στη Νέα Υόρκη και δεν ολοκλήρωσε τις σπουδές του. Αφησε πίσω του την παλιά του ταυτότητα και έβγαλε αμερικανικό διαβατήριο με το καινούργιο του όνομα: ο Ρόθκο γεννήθηκε. Γνώρισε σημαντικές μορφές της σκηνής της Νέας Υόρκης και άρχισε να γίνεται γνωστός. Ταυτόχρονα, ξεκίνησε να πειραματίζεται με αυτό που εμείς γνωρίζουμε σήμερα. Ωστόσο, ο ζωγράφος ήταν πάρα πολύ σκεπτικός σε σχέση με όλες τις αναπαραγωγές του έργου του, και δεν πίστευε ότι μπορούσε να φωτογραφηθεί σωστά: «Για να είναι πιστευτός ένας πίνακας, ο πατέρας μου υποστήριζε ότι έπρεπε να έχεις τη δυνατότητα της αφής, και να μεταφέρεται η αλήθεια της σύνθεσης. Η διάδραση με έναν πίνακα του Ρόθκο είναι μια συναισθηματική και πολυ-αισθητική εμπειρία, να νιώσεις την παρουσία του και να συγκλονιστείς από τη σιωπή του, την κλίμακά του, τον αέρα μυστηρίου που τον περιβάλλει. Αυτό δεν μπορεί να συμβεί από το σπίτι σου ή από κάποια αναπαραγωγή του. Δεν είναι μόνο ότι το χρώμα δεν “δείχνει” καλά· είναι η ανάγκη να έχεις μια έντονη προσωπική αλληλεπίδραση μαζί του ώστε ο πίνακας να σου “μιλήσει” πραγματικά».
Ο χαρισματικός ξεναγός
Οπως παρακολουθώ τους πίνακες, ακολουθώ τους άλλους επισκέπτες να πηγαίνουν στην επόμενη αίθουσα. Σαν υπνωτισμένοι ακούμε έναν χαρισματικό ξεναγό που περιγράφει αυτό που δεν μπορεί να δοθεί με λόγια: τι μπορεί να συμβολίζει το έργο του καλλιτέχνη. «Ολα τα έργα», λέει, «μπορεί να μοιάζουν μεταξύ τους, αλλά η παράθεση των χρωμάτων, το πάχος του περιθωρίου και η επιλογή του χρώματος λένε κάθε φορά μια άλλη ιστορία. Οι γραμμές και το χρώμα μας προκαλούν χαρά ή θλίψη, έτσι δεν είναι;», μας προσκαλεί να καταλάβουμε. Είναι πολύ όμορφος. Εχει βαμμένα μαύρα νύχια και κουνάει τα χέρια του όταν θέλει να εξηγήσει. Οταν βλέπει πόσος κόσμος έχει συγκεντρωθεί να τον ακούσει, μειδιά. «Εγινα ζωγράφος γιατί ήθελα να προκαλέσω με τη ζωγραφική μου την ίδια συγκίνηση που προξενεί η μουσική και η ποίηση», διαβάζω γραμμένο στον τοίχο, διά χειρός Ρόθκο.
Παρόλο που ο γιος του υποστηρίζει ότι ο πατέρας του είχε και μια ελαφριά πλευρά, το έργο του δείχνει έναν άνθρωπο που ζούσε με τρομακτική ένταση. Πριν βγω από το μουσείο, για να αντιμετωπίσω ξανά την παγωνιά, ξεφυλλίζω τον κατάλογο της έκθεσης, και το μάτι μου πέφτει επάνω σε κάτι που αντικατοπτρίζει με αρκετή ακρίβεια αυτό που νιώθει κανείς όταν βλέπει έναν Ρόθκο σε απόσταση μερικών εκατοστών: «Οι άνθρωποι που βάζουν τα κλάματα μπροστά από τους πίνακές μου, έχουν την ίδια θρησκευτική εμπειρία που είχα όταν τους ζωγράφιζα».
Οι πρώτοι πίνακές του μιλούσαν για τη μυθολογία, τον Αισχύλο και τον Νίτσε· ζωόμορφες φιγούρες, που ταλαντεύονται και μεταμορφώνονται σε τρομακτικά τέρατα.
«Δεν νομίζω ότι ένα παραστατικό έργο έχει περισσότερο νόημα από ένα αφηρημένο. Αγαπώ τα τοπία, αλλά δεν μπορώ να σου πω τι “σημαίνει” ένα τοπίο», λέει ο γιος του.