Τα «capital controls» του 20ού αιώνα
Η ιστορία της ίδρυσης και η αποστολή της Νομισματικής Επιτροπής από το 1946 έως το 1982 μέσα από ντοκουμέντα
Οσοι ασχολούνται με την οικονομική ιστορία της Ελλάδας πέφτουν πάνω στους συνήθεις «τοίχους» που καθιστούν τη διερεύνηση των πραγματικών γεγονότων ιδιαίτερα δυσχερή. Η απουσία προσβάσιμων αρχείων για τα περισσότερα παραγωγικά υπουργεία, η απαγόρευση πρόσβασης στο αρχείο της Εθνικής Τράπεζας (της μεγαλύτερης ελληνικής τράπεζας του 20ού αιώνα) για την μετά το 1965 περίοδο, η ανυπαρξία οργανωμένων εταιρικών αρχείων και το απόρρητο των σημαντικότερων οργάνων της Τράπεζας της Ελλάδος – του Γενικού Συμβουλίου και της Νομισματικής Επιτροπής– υπονομεύουν την ερευνητική προσπάθεια, ειδικά για οποιονδήποτε θέλει να εξετάσει τι συνέβη στην οικονομία της χώρας από την Ενωση Κέντρου, την Αποστασία και τη Χούντα έως τη λήξη του 20ού αιώνα και την ένταξή μας στο κοινό νόμισμα.
Ομως κάτι φαίνεται να αλλάζει. Πρόσφατα, η Τράπεζα της Ελλάδος (ΤτΕ) ολοκλήρωσε ένα πρόγραμμα ψηφιοποίησης των αρχείων της Νομισματικής Επιτροπής, το οποίο αποχαρακτηρίστηκε και είναι πλέον διαθέσιμο στο ερευνητικό κοινό από το Ιστορικό της Αρχείο (ΙΑΤΕ). Πρόκειται για πάνω από 300 βιβλία πρακτικών, τα οποία έχουν ήδη ψηφιοποιηθεί, και περίπου 1.500 και φακέλους με λυτά έγγραφα. Ετσι, πρακτικά συνεδριάσεων, δικαιολογητικά, αλληλογραφία των
επιτροπών και υποεπιτροπών της Τράπεζας της Ελλάδος, καθώς και αναλυτικά στοιχεία για τα δάνεια των επιχειρήσεων, τη ροή συναλλάγματος και τον έλεγχο του τραπεζικού συστήματος, διατίθενται πλέον στην έρευνα.
Σύμφωνα με την κεντρική τράπεζα, πρόκειται για ένα μοναδικό
Η ψηφιοποίηση 300 βιβλίων πρακτικών και περίπου 1.500 εγγράφων ολοκληρώθηκε από το Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος.
αρχείο που διευρύνει τους ερευνητικούς ορίζοντες. Και αυτό διότι μέχρι σήμερα, οι ερευνητές είχαν πρόσβαση μόνο σε ένα τμήμα του αρχείου –και μάλιστα χαρτώο– της περιόδου 1946-1963 που βρίσκεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, στο Ψυχικό. Ετσι, με τη διάθεση ολόκληρου του αρχείου της Νομισματικής Επιτροπής, η ΤτΕ παρέχει πλέον πρόσβαση σε αχαρτογράφητες περιόδους της οικονομικής μας ιστορίας, όπως το δικτατορικό καθεστώς της 21ης Απριλίου και τα πρώτα χρόνια της Μεταπολίτευσης, τα οποία σηματοδότησαν και την έναρξη μιας φάσης μεγαλύτερης συμμετοχής του κράτους στην οικονομία.
Η Νομισματική Επιτροπή αποτέλεσε για δεκαετίες ένα από τα κορυφαία όργανα άσκησης οικονομικής πολιτικής, καθώς ήταν αρμόδια για τη νομισματική, συναλλαγματική και πιστωτική πολιτική της χώρας. Σε αυτήν παρακάθονταν οι κορυφαίοι οικονομικοί υπουργοί και η διοίκηση της ΤτΕ από το 1946, όταν ξεκίνησε να λειτουργεί, έως το 1982 όταν και καταργήθηκε.
Επρόκειτο για μία περίοδο ασφυκτικού ελέγχου του χρηματοπιστωτικού συστήματος, που είχε αρκετές ομοιότητες με εκείνην που βίωσε η χώρα κατά την περίοδο 2015-2019, όταν εφαρμόστηκαν εκτεταμένοι περιορισμοί στην κίνηση κεφαλαίων. Η Νομισματική
Επιτροπή δεν προσδιόριζε μόνο το ύψος των επιτοκίων ή τη συναλλαγματική ισοτιμία, αλλά και ρύθμιζε τη ροή των δανείων σε κάθε κλάδο – από τις γεωργικές πιστώσεις της Αγροτικής Τραπέζης, μέχρι τα επενδυτικά δάνεια της ΕΤΒΑ.
Η δημιουργία της Νομισματικής Επιτροπής αποτέλεσε ένα από τα βασικά ανταλλάγματα για τη σύναψη της αγγλοελληνικής οικονομικής συμφωνίας τον Ιανουάριο του 1946, με την οποία η Αθήνα εξασφάλισε λιγοστό χρόνο και χρήμα για τη σταθεροποίηση της οικονομίας. Και ήταν μία βρετανική απαίτηση –από το πάντοτε επιφυλακτικό Λονδίνο– ώστε να υπάρχει μία ασφαλιστική δικλίδα
στο χρηματοπιστωτικό σύστημα και την οικονομία της χώρας.
Ετσι, για παράδειγμα, η έκδοση νέου χρήματος θα απαιτούσε την ομόφωνη έγκριση της επιτροπής, στην οποία θα συμμετείχαν ένας Βρετανός και ένας Αμερικανός. Και με αυτόν τον τρόπο, οι ξένοι μπορούσαν να σταματήσουν
οποιαδήποτε κυβερνητική απόπειρα κάλυψης των ελλειμμάτων με την εκτύπωση χρήματος, που ανατροφοδοτούσε τον πληθωρισμό. Για τον ίδιο λόγο, παρόλο που η Ελλάδα γρήγορα πέρασε από τη βρετανική, στην αμερικανική κηδεμονία, η Ουάσιγκτον όχι μόνο δεν κατήργησε τη Νομισματική Επιτροπή, αλλά και την ενίσχυσε καθ' όλη τη διάρκεια εφαρμογής του Σχεδίου Μάρσαλ και του Αμερικανικού Προγράμματος Ανασυγκρότησης της Ευρώπης.
Ωστόσο, δεν ήταν λίγες οι φορές που οι ξένοι αναγκάστηκαν να κάνουν τα στραβά μάτια σε ελληνικές αποφάσεις, προκειμένου να αποφευχθεί μια σοβαρή
πολιτική ή επισιτιστική κρίση. Η Νομισματική Επιτροπή συνέχισε να είναι κυρίαρχη στην οικονομία, μέχρι που το 1982 η κυβέρνηση της Αλλαγής την κατήργησε, σε μία προσπάθεια να εδραιώσει την κυριαρχία της έναντι της κεντρικής τράπεζας.
Το Γενικό Συμβούλιο της ΤτΕ
Παράλληλα, το ΙΑΤΕ προωθεί τον αποχαρακτηρισμό και τη διάθεση στην έρευνα των αρχείων του Γενικού Συμβουλίου της ΤτΕ, που αποτελεί το βασικό όργανο λήψης αποφάσεων της τράπεζας από το 1928. Μάλιστα, για τις ανάγκες αυτές, δοκιμάζει εργαλεία τεχνητής νοημοσύνης για την οπτική αναγνώριση χαρακτήρων και την ανάγνωση των χειρόγραφων κειμένων των πρακτικών, σε συνεργασία με το ΕΚΕΦΕ «Δημόκριτος», με την ελπίδα να παράσχει προηγμένες δυνατότητες αναζήτησης στους ερευνητές, όταν το αρχείο αυτό τεθεί στη διάθεση του ερευνητικού κοινού.
Το ΙΑΤΕ δημιουργήθηκε πριν από 15 χρόνια με αποστολή την οργάνωση και ανάδειξη της ΤτΕ, η οποία μετράει σχεδόν έναν αιώνα ζωής. Τα τελευταία έξι χρόνια, το μέγεθος των συλλογών του έχει πενταπλασιαστεί και έχει γίνει αποδέκτης σημαντικών ιδιωτικών δωρεών αρχειακού υλικού, ανοίγοντας σταδιακά όλο και περισσότερα αρχεία στην έρευνα.
Η δημιουργία της Επιτροπής αποτέλεσε βασικό όρο της οικονομικής συμφωνίας Ελλάδας - Βρετανίας στις αρχές του 1946.