Δίπλα μας στη ζωή και στον θάνατο
Ο καθηγητής Αρχαιολογίας Πάνος Βαλαβάνης μιλάει με αφορμή το βιβλίο του «Σκύλοι από τους αρχαίους χρόνους»
Οι αρχαιότερες αρχαιολογικές μαρτυρίες με οστά (εξημερωμένων) σκύλων είναι μέχρι στιγμής δύο: στη Γερμανία, που χρονολογείται 14.700 χρόνια πριν, με ταφή σκύλου μαζί με ζευγάρι άνδρα και γυναίκας· και στο Ισραήλ, που τοποθετείται 12.000 χρόνια από σήμερα και περιείχε την ταφή μιας γυναίκας μαζί με ένα κουτάβι λίγων μηνών, το σώμα του μάλιστα βρισκόταν προστατευμένο κάτω από το χέρι της.
Στον ελλαδικό χώρο παραστάσεις σκύλων εμφανίζονται από τους προϊστορικούς χρόνους, κυρίως στην κρητομυκηναϊκή τέχνη και αποκλειστικά σε σκηνές κυνηγιού. Για πρώτη φορά σκηνές με σκυλιά ως οικόσιτα ζώα διαπιστώνονται στην ελληνική τέχνη, κυρίως από την Αρχαϊκή περίοδο, από τον 7ο αι. π.Χ. και εξής, και δηλώνουν μια ριζική αλλαγή στον τρόπο προσέγγισής τους από τους ανθρώπους: δεν θεωρούνται μόνον αντικείμενα εκμετάλλευσης, αλλά ανάγονται σε ισότιμους εταίρους του ανθρώπινου βίου. Από τότε οι σχετικές παραστάσεις πολλαπλασιάζονται και τα σκυλιά στην αρχαία ελληνική τέχνη γίνονται τα δεύτερα συχνότερα απεικονιζόμενα ζώα, μετά τα άλογα!
Ξεφυλλίζω το βιβλίο του Πάνου Βαλαβάνη «Σκύλοι από τους αρχαίους χρόνους», που θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες από τις εκδόσεις «Πρώτη Υλη», με την εξαίσια εικονογράφηση της Χαράς Μαραντίδου, και συγκινούμαι. Κι όχι μόνον λόγω του περιεχομένου: ένας απίστευτος όγκος πληροφοριών για την πορεία των σκύλων δίπλα στους ανθρώπους της αρχαιότητας – στον περίπατο, στο συμπόσιο, στα γυμνάσια, στον πόλεμο, στα ιερά, στη λογοτεχνία. Αλλά και για το ίδιο το εγχείρημα ενός σπουδαίου αρχαιολόγου και πανεπιστημιακού δασκάλου να σκύψει με ευλάβεια πάνω στις πηγές και να μας προσφέρει πολύτιμη γνώση. Κι αν σκεφτεί κανείς ότι αφορμή ήταν ένα πρώην αδέσποτο σκυλάκι, ο Πάκο, που μπήκε στη ζωή της οικογένειας Βαλαβάνη και την άλλαξε, η συγκίνηση είναι ακόμη μεγαλύτερη.
– Eνα βιβλίο για σκύλους. Γιατί;
– Οχι για οποιουσδήποτε σκύλους, αλλά για τους αρχαίους σκύλους, επειδή είναι μια ευκαιρία να πιάσουμε την ιστορία αυτών των αγαπημένων τετραπόδων από την αρχή. Πότε και πώς εξημερώθηκαν, πώς τα διαχειρίστηκαν οι διάφοροι πολιτισμοί και πώς εξελίχθηκαν παράλληλα με τους ανθρώπους. Το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου ασχολείται με το πώς εμφανίζονται στην Ιστορία και την εικονογραφία των αρχαίων Ελλήνων, απ' όπου διαθέτουμε και τις περισσότερες πληροφορίες. Προσωπικά, χάρηκα ιδιαίτερα τις σκηνές όπου τα ζώα αποκτούν ανθρώπινη λαλιά και αφηγούνται ιστορίες. Μου άρεσε που μπόρεσα να μπω στη θέση τους και να μιλήσω εκ μέρους τους. Με συναρπάζει ιδιαίτερα αυτή η αντιστροφή των ρόλων, γιατί είναι κάτι πέραν της επιστημονικής προσέγγισης που συνήθως έχουμε.
– Ποιο αναγνωστικό κοινό είχατε στο μυαλό σας γράφοντάς το;
– Κυρίως τα παιδιά, αλλά βλέπω από άλλα σχετικά βιβλία μου ότι τα διαβάζουν οι πάντες, μικροί και μεγάλοι. Το σημαντικό είναι ένα βιβλίο να είναι συναρπαστικό και όποιος το πιάσει να μην το αφήνει από τα χέρια του. Να θέλει να δει τι γράφει παρακάτω. Και νομίζω ότι έτσι όπως έχει στηθεί το περιεχόμενό του, με την ευρηματική εικονογράφηση της Χαράς Μαραντίδου, πετυχαίνει τον σκοπό του, δηλαδή να επιμορφώνει διασκεδάζοντας και να λειτουργεί, όχι μόνο προσφέροντας γνώση αλλά και να διαμορφώνει αντιλήψεις – εν προκειμένω να ξυπνάει φιλοζωικά αισθήματα.
– Μπορείτε να αναφέρετε τρεις συναρπαστικές πληροφορίες που μάθατε συγκεντρώνοντας το υλικό;
– Πολύ εντυπωσιακές για μένα ήταν οι πληροφορίες που άντλησα για τις απαρχές και τα πρώτα κατάλοιπα της εξημέρωσης του ζώου. Δεν τα γνώριζα και τα απόλαυσα. Κατόπιν, με γοήτευσαν οι διακρίσεις σε ράτσες τις οποίες έκαναν οι αρχαίοι με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις αρετές τους. Δεν περίμενα τέτοια ακρίβεια και διεισδυτικότητα. Πιο οικεία μού ήταν, βέβαια, τα κείμενα και οι παραστάσεις των σκύλων που συνόδευαν τους κυρίους τους σε όλες τις εκδηλώσεις: από τα σχολεία και τα γυμναστήρια μέχρι τον πόλεμο και κυρίως το κυνήγι. Τέλος, συγκινητικά είναι τα ταφικά και εικονογραφικά κατάλοιπα, που δηλώνουν την ιδιαίτερη σχέση των σκύλων με τους κυρίους τους και ιδιαιτέρως με τα παιδιά.
– Είστε ο ίδιος κηδεμόνας κατοικιδίου; Τι σημαίνει η συμβίωση με ένα ζώο;
– Και οι τρεις συντελεστές του βιβλίου –εκδότρια, συγγραφέας και εικονογράφος– είμαστε κηδεμόνες σκύλων. Συμβίωση με ένα ζώο σημαίνει αλληλοσεβασμός και μοίρασμα της καθημερινής ζωής, σχεδόν ισότιμα. Ο Πάκο ξέρει πότε έχω δουλειά και πρέπει να παραμένει ήσυχος. Ξέρει επίσης πολύ καλά ποια είναι η ώρα για βόλτα, για παιχνίδι και συντροφιά. Ταυτοχρόνως και εγώ σέβομαι τις ανάγκες του, συχνά του δίνω προτεραιότητα και ο καθένας έχει κατά κάποιον τρόπο οριοθετήσει τόπο και χρόνο.
– Ο δικός σας ορισμός της φιλοζωίας;
– Για μένα φιλοζωία είναι να δημιουργείς σχέση με ένα ζώο, να ζεις μαζί και να εξελίσσεσαι, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες του. Ετσι, ξεφεύγεις από τον ανθρώπινο εγωκεντρισμό και νιώθεις σαν ένα από τα πολλά πλάσματα του θεού, όχι αναγκαστικά το κυρίαρχο.
– Ως πανεπιστημιακός δάσκαλος πιστεύετε ότι διδάσκεται η φιλοζωία; Ή είναι κάτι έμφυτο η ενσυναίσθηση για τα ζώα;
– Οπως σε όλα τα φαινόμενα της ζωής, τα όρια δεν είναι ξεκάθαρα αλλά συμπλέκονται και αλληλοεπιδρούν. Η φιλοζωία μπορεί να διδαχθεί, όπως διδάσκονται τα πάντα. Η καλύτερη διδασκαλία βέβαια γίνεται από το σπίτι, κάτι που ισχύει για όλες τις αξίες. Παιδιά που μεγαλώνουν με ζώα μαθαίνουν από πολύ νωρίς να επικοινωνούν και να αναπτύσσουν σχέση μαζί τους. Ετσι καλλιεργούνται και η ευαισθησία και η ενσυναίσθηση. Αυτό όμως είναι ταυτοχρόνως και ένα μάθημα ζωής μέσω της δημιουργίας σχέσεων με τους ανθρώπους. Μαθαίνοντας τον σεβασμό και την αφειδώλευτη προσφορά, γίνεσαι φιλικός με όλη τη φύση και με κάθε πλάσμα της ξεχωριστά. Εν τέλει, μπορεί η φιλοζωία να γίνει ταυτόσημη με την ανθρωπιά.
Τα σκυλιά-ρομπότ στην Οδύσσεια
• Σκύλοι εμφανίζονται συχνά στα ομηρικά έπη. Στην Ιλιάδα ο Αχιλλέας θυσιάζει πάνω στη νεκρική πυρά του Πατρόκλου δύο από τα εννέα σκυλιά του νεκρού φίλου του, μαζί με τέσσερα άλογα και δώδεκα νεαρούς Τρώες. Στην Οδύσσεια βρίσκουμε μια αναπάντεχη πληροφορία: δύο σκυλιά-ρομπότ φύλαγαν το παλάτι του Αλκίνοου στο νησί των Φαιάκων. Ηταν φτιαγμένα από τον Ηφαιστο με χρυσό και ασήμι.
• Τους σκύλους στον πόλεμο τους χρησιμοποιούσαν σπάνια οι αρχαίοι Ελληνες. Διαθέτουμε όμως σκόρπιες πληροφορίες για τέτοια χρήση τους, κυρίως από Λυδούς και Πέρσες. Οπως διαβάζουμε στον Ηρόδοτο, ο Αλυάττης, βασιλιάς των Λυδών, κατά την εκστρατεία του εναντίον των Κιμμερίων γύρω στο 600 π.Χ. είχε εφοδιάσει την εμπροσθοφυλακή του με άγρια σκυλιά, που επιτέθηκαν και ξέσκισαν πολλούς εχθρούς. Επίσης, ο Καμβύσης κατά την εκστρατεία του στην Αίγυπτο το 525 π.Χ. και ο Δαρείος κατά την εισβολή στη Σκυθία το 513 π.Χ. χρησιμοποίησαν σκύλους για παρενόχληση και εξαπάτηση του εχθρού. Η συνήθεια αυτή φαίνεται ότι είχε διαδοθεί και αργότερα, στους ρωμαϊκούς χρόνους, αφού διαβάζουμε στον Πλίνιο πως ένα από τα πλεονεκτήματα των μάχιμων σκύλων ήταν ότι δεν ζητούσαν μισθό, όπως οι λεγεωνάριοι της εποχής!
• Οπως μας δείχνουν πολλές παραστάσεις της αττικής αγγειογραφίας, οι σκύλοι ήταν παρόντες σε ποικίλες εκφάνσεις της αθηναϊκής ζωής. Συχνή ήταν η συμμετοχή τους στα συμπόσια των κυρίων τους. Αυτό δεν γινόταν μόνο λόγω της ιδιαίτερης αδυναμίας που τους είχαν τα αφεντικά τους, αλλά και για λόγους επίδειξης.
• Πουθενά αλλού δεν μπορούμε να αντιληφθούμε τη σχέση που είχαν αναπτύξει μερικοί άνθρωποι με τους τετράποδους φίλους τους απ' όσο όταν τους βλέπουμε να απεικονίζονται επάνω στις επιτύμβιες στήλες, δηλαδή επάνω στα ανάγλυφα που στόλιζαν τον τάφο τους. Αυτό συμβαίνει κυρίως όταν έχουμε άωρους νεκρούς, δηλαδή νέους στην ηλικία ή παιδιά. Στις στήλες των νέων βλέπουμε συνήθως κυνηγετικά σκυλιά, δείγμα της δραστηριότητας αυτής της ηλικίας. Στις παιδικές στήλες κυριαρχούν τα μικρά οικόσιτα σκυλιά, τα μελιταία κυνάρια, τα κατεξοχήν οικιακά ζώα με τα οποία έπαιζαν και συχνά συνδέονταν πολύ στενά τα παιδιά.
Για μένα φιλοζωία είναι να δημιουργείς σχέση με ένα ζώο, να ζεις μαζί και να εξελίσσεσαι, λαμβάνοντας υπόψη τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και τις ανάγκες του.
Ετσι , ξεφεύγεις από τον ανθρώπινο εγωκεντρισμό και νιώθεις σαν ένα από τα πολλά πλάσματα του θεού, όχι αναγκαστικά το κυρίαρχο (...) Εν τέλει, μπορεί η φιλοζωία να γίνει ταυτόσημη με την ανθρωπιά.