Ο επιστήμονας που εντόπισε τα λάθη των επιλογών μας

Ας επιχειρήσουμε μια εύκολη σπαζοκεφαλιά. Υπολογίστε την τιμή ενός ροπάλου (baseball) και μιας μπάλας, που μαζί κοστίζουν 1,10 ευρώ, αλλά το ρόπαλο κοστίζει 1 ευρώ περισσότερο από την μπάλα. Οι βιαστικοί είναι πιθανό να απαντήσουν αυτόματα ότι η μπάλα κοστίζει 0,10 ευρώ, ενώ όσοι σκεφτούν λίγο πιο καλά, λίγο πιο αργά, αναλύοντας το πρόβλημα, ίσως καταλήξουν στη σωστή απάντηση, που είναι 0,05 ευρώ.

Είναι ένα από τα παραδείγματα που περιλαμβάνονται στο παγκόσμιο best seller του καθηγητή Ντάνιελ Κάνεμαν, 90 ετών, που έφυγε από τη ζωή την περασμένη εβδομάδα. Ο ψυχολόγος, που επηρέασε όσο ελάχιστοι την οικονομική σκέψη και τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ Οικονομίας το 2002.

Το πρωτότυπο ερευνητικό του έργο επικεντρώθηκε κυρίως στις λάθος επιλογές των ανθρώπων, που εξηγούν όχι μόνον

επενδυτικές αποφάσεις, αλλά και πολιτικές επιλογές, την καθημερινότητα, τις ανθρώπινες σχέσεις. Αν κανείς μελετήσει το έργο του, εύκολα μπορεί να εξηγήσει πολλά από όσα έχουν συμβεί στην ελληνική οικονομία και πολιτική, αλλά καλύτερα να αποφύγουμε ένα από τα λάθη που εντοπίζει ο Κάνεμαν, δηλαδή να ερμηνεύουμε την πραγματικότητα παρασυρόμενοι από στερεότυπα. Οι Eλληνες δεν φαίνεται να κάνουν περισσότερες λανθασμένες επιλογές από άλλους λαούς, απλώς αυτές γνωρίζουμε καλύτερα, μας αφορούν και με ευκολία τις θεωρούμε «μοναδικές».

Ενα από τα πλέον γνωστά βιβλία του είναι το «Σκέψη αργή και γρήγορη» (Thinking, Fast and Slow), που εξετάζει τη λειτουργία του ανθρώπινου μυαλού και τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι παίρνουν αποφάσεις. Ο συγγραφέας θεωρεί ότι η ανθρώπινη σκέψη διαχωρίζεται σε δύο διαφορετικά συστήματα: το Σύστημα 1 είναι γρήγορο, αυτόματο, βασιζόμενο σε στερεότυπα

και προκαταλήψεις, ενώ το Σύστημα 2 είναι αργό, προσεκτικό και απαιτεί συνειδητή προσπάθεια και προσοχή. Το Σύστημα 1 είναι υπεύθυνο για τις αυτόματες αντιδράσεις μας, ενώ το Σύστημα 2 ασχολείται με τη λογική και την κριτική σκέψη.

Ωστόσο, η επίδραση των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων που χαρακτηρίζουν το Σύστημα 1 μπορεί να οδηγήσει σε διακρίσεις, παρεξηγήσεις και αδικίες. Επίσης, επηρεάζεται από την παρουσίαση της πληροφορίας, πράγμα που οδηγεί στο φαινόμενο του «framing effect». Αυτό σημαίνει ότι ο τρόπος παρουσίασης ενός ζητήματος μπορεί να επηρεάσει την αντίληψη και τις αποφάσεις των ατόμων, κάτι που έχει σημαντικές επιπτώσεις για τη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, την πολιτική και τη διαφήμιση.

Επιπλέον, ο Κάνεμαν επισημαίνει την τάση του Συστήματος 1 να υποτιμά την αβεβαιότητα και τον κίνδυνο, πράγμα που οδηγεί στην «υπερβολική αισιοδοξία». Αυτό μπορεί να έχει σοβαρές συνέπειες σε κοινωνικό επίπεδο, καθώς οι άνθρωποι είναι πιθανό να λάβουν αποφάσεις χωρίς να εξετάσουν πλήρως τις συνέπειες και τους κινδύνους. Ενα κλασικό παράδειγμα από το βιβλίο «Σκέψη αργή και γρήγορη», που απεικονίζει την υπερβολική αισιοδοξία, είναι το φαινόμενο της «παγίδας του σχεδιαστή». Η παγίδα αναφέρεται στην τάση των ανθρώπων να υποτιμούν τον χρόνο και το κόστος που απαιτούνται για την ολοκλήρωση ενός έργου ή μιας εργασίας, λόγω της υπερβολικής αισιοδοξίας.

Η κλασική αντίληψη στην οικονομική σκέψη είναι ότι οι καταναλωτές, για παράδειγμα, λαμβάνουν τελικά τις ορθές αποφάσεις. Ο Κάνεμαν μαζί με τον συνεργάτη του Αμος Τβέρσκι ανέτρεψαν τη βεβαιότητα αυτή. Απέδειξαν ότι φαινόμενα όπως οι κρίσεις των αγορών αλλά και μεγάλα λάθη πολιτικής, οφείλονται στον περιορισμένο ορθολογισμό των επιλογών που κάνουμε.

Η έρευνα του Κάνεμαν για την απουσία ορθής σκέψης στις αποφάσεις είναι σοκαριστική διαπίστωση, αλλά έδωσε νόημα σε όσα δεν μπορούσαν να εξηγηθούν με τη λογική. Ξεπεράσαμε την υπερβολική σιγουριά για τις βεβαιότητες που έχουμε.

Ο ψυχολόγος Ντάνιελ Κάνεμαν, ο οποίος επηρέασε όσο ελάχιστοι την οικονομική σκέψη.