Oι (τότε) αναλφάβητοι ψηφοφόροι, το ρουσφέτι, ο Σουρής και οι... πολλές αποχρώσεις του μαύρου
Μία δημοφιλής αυταπάτη που διδάσκεται στο σχολείο είναι ότι η παραχώρηση από τον βασιλιά Οθωνα του δικαιώματος ψήφου σε όλους τους ενήλικους άνδρες (άνω των 21 ετών) στις 3 Σεπτεμβρίου 1843 ήταν θρίαμβος της δημοκρατίας.
Ομως, αυτοί οι ενήλικοι άνδρες ήταν τότε κατά 91% αναλφάβητοι! Με τι κριτήριο θα ψήφιζαν αφού δεν ήξεραν να διαβάσουν εφημερίδες και να διαμορφώσουν άποψη για την πολιτική; Το μόνο κριτήριο που απέμενε ήταν το τι άμεσα ή έμμεσα οφέλη θα αποκόμιζαν, δηλαδή το «ρουσφέτι». Αναλφάβητοι ήταν κατά πλειοψηφία οι άνδρες (και πολύ περισσότερο οι γυναίκες) όλον τον 19ο και στις αρχές του 20ού αιώνα. Σύμφωνα με ένα παλαιότερο σχολικό βιβλίο Ιστορίας, το 1879 οι άνδρες ήταν ακόμα κατά 69% (7 στους 10) αναλφάβητοι και οι γυναίκες κατά 93%. Γι' αυτό, εξάλλου, οι ψηφοφορίες γίνονταν μέχρι το 1925 με σφαιρίδια και όχι με ψηφοδέλτια. Ετσι καθιερώθηκε όχι η δημοκρατία, αλλά μάλλον η ρουσφετοκρατία και αναξιοκρατία. Οπως λέει το 1885 ο Γεώργιος Σουρής στο ποίημα «Εκλογεύς» (με σημερινή ορθογραφία): «...Αϊντε πάλι γλέντι και κουβαρνταλίκι!/ Λύστε το πουγκί σας, δώστε χαρτζιλίκι! ... Ολων σας τα σπίτια ανοικτά να τα 'βρω/ ειδ' αλλιώς σκεφθείτε πως θα φάτε μαύρο». Μαύρο ήταν το τμήμα της κάλπης όπου έριχναν το σφαιρίδιο για να καταψηφίσουν τον υποψήφιο.
Μέχρι την εποχή του Βενιζέλου (1911) οι δημόσιοι υπάλληλοι δεν είχαν μονιμότητα, αλλά άλλαζαν κάθε φορά που ερχόταν νέο κόμμα στην κυβέρνηση. Γι' αυτό ονομάσθηκε η πλατεία μπροστά από το υπουργείο Εσωτερικών «πλατεία Κλαυθμώνος», δηλαδή «πλατεία κλάματος» (όσων μάθαιναν ότι απολύονται).
Στην Ελλάδα οι κάλπες με σφαιρίδια αντικαταστάθηκαν με έντυπα ψηφοδέλτια το 1926. Σύμφωνα, όμως, με την απογραφή του πληθυσμού το 1920, στους άνω των 15 ετών «αγράμματοι» ήταν ακόμα 36% των ανδρών και 73% των γυναικών. Ο αναλφαβητισμός το 1951 είχε μειωθεί σε 11% για τους άνδρες και 35% για τις γυναίκες, το 1981 σε 6% για τους άνδρες και 23% για τις γυναίκες και το 2011 σε 2% για τους άνδρες και 3% για τις γυναίκες. Το δικαίωμα ψήφου σε βουλευτικές εκλογές απέκτησαν οι γυναίκες μόλις το 1952.
Το ρουσφέτι φαίνεται, όμως, να παρέμεινε βασικό κριτήριο επιλογών ακόμα και μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπως μαρτυρούν οι σάτιρες «Ζητείται ψεύτης» του Δημήτρη Ψαθά (1961) με κεντρικό ήρωα τον Ψευτοθόδωρο, και «Υπάρχει και φιλότιμο» των Αλέκου Σακελλάριου-Χρήστου Γιαννακόπουλου (1965) με κεντρικό ήρωα τον Μαυρογιαλούρο.
Εξάλλου, και από τους θεωρούμενους εγγράμματους πολλοί δυσκολεύονται ακόμα και σήμερα να κατανοήσουν ένα κάπως απαιτητικό κείμενο εφημερίδας. Αυτό μαρτυρεί η υστέρηση της Ελλάδας στους διαγωνισμούς PISA που εξετάζουν ακριβώς το πόσο καλά χειριζόμαστε στοιχειώδη θέματα μαθηματικών και φυσικής και πόσο καλά κατανοούμε κείμενα εφημερίδων. Αυτό εξηγεί, νομίζω, και γιατί ακόμα μέχρι σήμερα το κράτος δεν λειτουργεί εύρυθμα.
Σε αντιπαραβολή αξίζει ίσως να δούμε πώς εξελίχθηκε το δικαίωμα ψήφου στο Ηνωμένο Βασίλειο, τη χώρα που δημιούργησε τον κοινοβουλευτισμό: Το 1800 (την εποχή της Jane Austen) εγγράμματοι ήταν ήδη 60% των ανδρών και 40% των γυναικών, ενώ το 1900 τα ποσοστά είχαν γίνει 97% και για τα δύο φύλα. Ομως, το δικαίωμα ψήφου επεκτάθηκε σταδιακά με βάση την οικονομική ανάπτυξη και την άνοδο του μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού. Η ραγδαία βιομηχανική ανάπτυξη αύξησε τους φορολογούμενους και έκανε αναγκαία την εκπροσώπησή τους. Το ποσοστό των ψηφοφόρων (άνω των 21 ετών) στο σύνολο του πληθυσμού διευρύνθηκε, λοιπόν, διαδοχικά ως εξής: 1800: 2,7%, 1832: 8%, 1867: 16%, 1884: 28%. Το 1918 το ποσοστό έγινε 74%, γιατί δικαίωμα ψήφου είχαν όλοι οι άνδρες άνω των 21 ετών και οι γυναίκες άνω των 30 ετών, ενώ οι νεότερες γυναίκες (άνω των 21 ετών) απέκτησαν το δικαίωμα ψήφου το 1928. Τη μεγάλη επέκταση του δικαιώματος ψήφου το 1918 επέβαλαν οι μεγάλες θυσίες που έγιναν από όλους κατά τον A΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Από το 1872 και μετά, η ψηφοφορία είναι μυστική και χρησιμοποιούνται έντυπα ψηφοδέλτια, ενώ το 1880 έγινε ποινικό αδίκημα η δωροδοκία ψηφοφόρων και η πρακτική αυτή (το ρουσφέτι) εξαλείφθηκε σε μεγάλο βαθμό. Μέχρι τότε πολλές βουλευτικές έδρες γίνονταν αντικείμενο συναλλαγών, παρά το ότι αρχικά οι βουλευτές ήταν άμισθοι. Η μισθοδοσία τους καθιερώθηκε το 1906.