Το Κρυφό Σχολειό και τα φανερά σχολεία
Στην επιστολή του, με τίτλο «Το Κρυφό Σχολειό, η εθνική μας μνήμη» («Κ», 30.3.2024), ο αγαπητός επιστολογράφος κ. Αναστάσιος Στέφος παραθέτει άποψη του αείμνηστου καθηγητή Φάνη Κακριδή, που λέει: «Θεωρώντας το Κρυφό Σχολειό σχολείο σαν όλα τα άλλα, οι ιστορικοί μας φυσικό ήταν να υποστηρίξουν ότι δεν υπήρξε, καθώς τίποτε δεν το υποχρέωνε να κρυφτεί. Ομως, από τη στιγμή που διαπιστώσουμε ότι ένα μεγάλο μέρος της γνώσης και της κατήχησης που θεμελίωσαν την εθνογένεση και προετοίμασαν την Επανάσταση ήταν αδύνατο να διδαχθεί φανερά, καθώς οι Τούρκοι δεν θ' ανέχονταν φιλελεύθερη λαλιά, το Κρυφό Σχολειό ξανακερδίζει την υπόστασή του, δικαιώνει το όνομα και παίρνει πάλι τη θέση του στον ιστορικό χώρο και χρόνο».
Εδώ, το επιχείρημα υπέρ της ύπαρξης του Κρυφού Σχολειού δεν είναι στεγανό, διότι: α) δεν υπάρχει κοινή διαπίστωση (communis opinio) ότι το Κρυφό Σχολειό θεμελίωσε την εθνογένεση και προετοίμασε την Επανάσταση, και β) η φιλελεύθερη λαλιά του Ρήγα Φεραίου δεν θεμελιώθηκε από κάποια κατήχηση κάποιου Κρυφού Σχολειού.
Αλλ' ας δούμε τα φανερά σχολεία: Μέχρι το 1613 λειτουργούσαν σχολεία στις εξής πόλεις: Σέρρες, Θεσσαλονίκη, Βλαχοκλεισούρα, Κορυτσά, Ιερομέρι, Κέρκυρα, Γιάννενα, Τρίκαλα, Βαρνάκοβα, Χαλκίδα, Αθήνα, Ζάκυνθο, Αργος, Ναύπλιο, Μυστρά, Μεθώνη, Κορώνη, Μονεμβασιά, Κύθηρα, Χάνδακα (Κρήτης), Ρόδο, Κω, Πάτμο, Χίο, Λέσβο (δύο σχολές). Το 1670 προστίθενται και άλλες σχολές στις περιοχές: Θήβα, Μύκονος, Αιτωλικό, Καρπενήσι, Αρτα, Αγραφα, Παραμυθιά, Τύρναβος, Κοζάνη, Βέροια, Γιαννιτσά. Το 1764 στη Δημητσάνα χτίζεται σχολείο για 300 μαθητές. Το 1729 ο πλούσιος έμπορος Μανολάκης Καστοριανός «ανήγειρε και ωκοδόμησεν εκ βάθρων ιδίαις δαπανήμασιν έτερον σχολείον... ικανόν και ευμέγεθες». Το 1750 ο Αθηναίος έμπορος Ιωάννης Ντέκας διαθέτει 20.000 γρόσια για την οικοδόμηση σχολικού κτιρίου. Ο δάσκαλος Ιώσηπος Μοισιόδαξ, κατά την επίσκεψή του σε αυτό, το χαρακτηρίζει ως «κτήριον λαμπρόν». Τέλος, το 1777 ο Ζαγοριανός έμπορος Ιωάννης Πρίγκος ιδρύει νέο σχολείο στη Ζαγορά και νέα βιβλιοθήκη.
Κι ενώ τα φανερά σχολεία ανεμπόδιστα λειτουργούν στην υπόδουλη χώρα, αφυπνίζεται η «μυθολογούσα συνείδηση» (έτσι την αποκαλεί ο αείμνηστος Ιωάννης Κακριδής στη μνημειώδη του «Ελληνική Μυθολογία») και κατασκευάζει τον μύθο για το νυχτερινό Κρυφό Σχολειό. Μα δεν είναι ο μόνος μύθος που κατασκευάζει η μυθολογούσα συνείδηση: κατασκευάζει τον μύθο για την Αγία Λαύρα και το λάβαρο, τον μύθο για την 25η Μαρτίου ως ημέρα έναρξης της Επανάστασης του 1821, τον μύθο για την 25η Δεκεμβρίου ως ημέρα γέννησης του Χριστού κ.ά.
Στο διπλό ερώτημα «ποιος και για ποιον λόγο κατασκεύασε τον μύθο για το Κρυφό Σχολειό;», την απάντηση «ού παρ' εμού δει λαμβάνειν», καθότι απαιτείται εισβολή στη μυαλοθήκη του κατασκευαστή και σύλληψη των ιδεών του, όπερ αδύνατον! Καιρός όμως να καθαρίσουμε τη συλλογική μας μνήμη από κάποια «ωφέλιμα» ψεύδη και να μη θεωρούμε τις αλήθειες, που η ιστορική πραγματικότητα υπαγορεύει, «βλαβερές». Σε μια σοβαρή χώρα δε χωρούν παράλογες ρομαντικές ορέξεις.