Ο «Αυτοκτόνος» και ο γρίφος του Παπαδιαμάντη
«Εξι μονόφυλλα, γραμμένα με μολύβι κι από τις δύο όψεις. Χαρτί πολύ φθαρμένο, χρώματος γαλάζιου ξεθωριασμένου, εκτός από τα δύο τελευταία μονόφυλλα που είναι χρώματος πρασινωπού». Ετσι περιέγραφε ο ομότιμος καθηγητής Βυζαντινής Φιλολογίας Φώτης Δημητρακόπουλος στο βιβλίο του «Το λάβαρον. Ανέκδοτες παπαδιαμαντικές σελίδες από το Αρχείο του Απόστολου Γ. Παπαδιαμάντη» (εκδ. Καστανιώτη) το χειρόγραφο ενός εξαιρετικά δυσανάγνωστου και ημιτελούς διηγήματος του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη. Ο τίτλος του είναι «Ο αυτοκτόνος» (1891) και περιγράφει τις αγωνίες του κεντρικού χαρακτήρα, του Σακελλάριου, ο οποίος ζει βυθισμένος στην ένδεια. Καθώς όμως το διήγημα στις μέχρι πρότινος εκδόσεις του ήταν εν μέρει ακατανόητο, πριν από μερικά χρόνια κίνησε την περιέργεια της φιλολόγου Λαμπρινής Τριανταφυλλοπούλου.
Τι διαπίστωσε η φιλόλογος; Στα «Απαντα» (εκδ. Σακαλής) του Σκιαθίτη συγγραφέα που κυκλοφόρησαν το 1954, σε επιμέλεια του φιλολόγου Γεώργιου Βαλέτα, ο «Αυτοκτόνος» είχε εκδοθεί εσφαλμένα ως το σύμφυρμα των τριών σχεδιασμάτων του, τα οποία θεωρήθηκαν ως διαφορετικά μέρη του διηγήματος. Το ίδιο συνέβη και στα «Απαντα» (εκδ. Δόμος) που εκδόθηκαν υπό τον φιλόλογο Νίκο Δ. Τριανταφυλλόπουλο το 1985 επαναλαμβάνοντας την εκδοχή Βαλέτα, η οποία μάλιστα είχε παραναγνώσεις και αυθαιρεσίες. «Τα δύο πρώτα σχεδιάσματα είχαν εκδοθεί το ένα ως συνέχεια του άλλου, αντιλήφθηκα όμως ότι το Β΄ σχεδίασμα ήταν μια νεότερη εκδοχή του Α΄, χωρίς να το αντικαθιστά πλήρως, καθώς κάποια σημεία του πρώτου σχεδιάσματος αναπτύσσονται στο δεύτερο», λέει στην «Κ» η Λαμπρινή Τριανταφυλλοπούλου, η οποία είχε καταθέσει μια πρώτη εκδοτική πρόταση το 2017, που περιελάμβανε ξεχωριστά τα τρία σχεδιάσματα και το 2020 συμπεριελήφθη στον τόμο «Τα Αθηναϊκά» (εκδ. ΜΙΕΤ).
Η αρχή της ιστορίας του «Αυτοκτόνου» δίνεται στο Α΄ και στο Β΄ σχεδίασμα, ενώ το Γ΄ αποτελεί τη συνέχειά τους. Για να λυθεί ένας τέτοιος φιλολογικός γρίφος, η κ. Τριανταφυλλοπούλου χρειάστηκε να μελετήσει πολύ επίμονα το δυσανάγνωστο χειρόγραφο. Της παρείχε πρόσβαση σε αυτό η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, η οποία το 2021 απέκτησε το Αρχείο Παπαδιαμάντη. Η φιλόλογος είχε στη διάθεσή της το χειρόγραφο σκαναρισμένο σε πολύ υψηλή ανάλυση. «Εκανα και πολλές επισκέψεις στην ΕΒΕ, γιατί όσα δεν μπορούσα να διαβάσω στο μεγεθυμένο χειρόγραφο, ίσως να διακρίνονταν στο ανάγλυφο του χαρτιού», λέει.
Η νέα εκδοτική πρότασή της για τον «Αυτοκτόνο» κυκλοφόρησε μόλις από την ΕΒΕ σε έναν πληρέστατο τόμο. Δεν κατάφερε να αποκωδικοποιήσει ολόκληρο το κείμενο. «Υπάρχει ένα τμήμα», λέει, «που δεν το έχω διαβάσει ή το διαβάζω με πολύ μεγάλη επιφύλαξη. Πρόκειται για μισή σελίδα του Α΄ σχεδιάσματος που είχε διπλωθεί στη μέση, και επειδή η μια πλευρά έμεινε εκτεθειμένη στο φως, ξεθώριασε. Δεν τη χρησιμοποίησα γιατί είχε αντικατασταθεί από το Β΄ σχεδίασμα. Και υπάρχει μια αράδα που επίσης δεν κατάφερα να διαβάσω, γιατί σε εκείνο το σημείο το χαρτί είχε διπλωθεί και σκίστηκε».
Το συγκεκριμένο χωρίο περιγράφει τα βάσανα του Σακελλάριου με τη σπιτονοικοκυρά του. Είναι ένας από τους λόγους που τον κάνουν να κλέψει ένα ξυράφι. Το διήγημα όμως δεν φθάνει έως την αυτοκτονία. «Πιστεύω, βάσει της λογικής και της ανάπτυξης του κειμένου, ότι ο ήρωας δεν αυτοκτόνησε», λέει στην «Κ» ο πρόεδρος του Εφορευτικού Συμβουλίου της ΕΒΕ, Σταύρος
Τα φθαρμένα χειρόγραφα του διηγήματος μελετήθηκαν εκ νέου και η Εθνική Βιβλιοθήκη κυκλοφόρησε μια νέα εκδοτική πρόταση.
Ζουμπουλάκης, που στην εισαγωγή της έκδοσης γράφει για όλους τους «Αυτοκτόνους» του Παπαδιαμάντη. «Γενικά στα έργα του, όσοι έχουν αυτοκτονικό ιδεασμό, όπως ο ήρωας στα “Ρόδινα Ακρογιάλια”, τελικώς δεν το κάνουν», λέει ο κ. Ζουμπουλάκης. «Το πιο συγκινητικό», καταλήγει, «είναι ότι στον Παπαδιαμάντη αυτοκτονούν κυρίως γυναίκες και συγκεκριμένα αθώα κορίτσια. Τα οποία δεν είχαν κανέναν πειρασμό, κανέναν ιδεασμό αυτοκτονίας. Αλλά δεν αντέχουν την κακότητα, τη συκοφαντία. Θεωρώ συγκλονιστικό το “Νησί της Ουρανίτσας”, γιατί η ηρωίδα αυτοκτονεί και έπειτα αγιάζει. Οταν πηγαίνουν στον τάφο της οι ψαράδες, μοσχοβολάει. Το στοιχείο αυτό ο Παπαδιαμάντης το χρησιμοποιεί για να δηλώσει την αγιότητα».