Ο Ελληνισμός, οι Ινδοί και η αποικιοκρατία
Ησημερινή συγκυρία θα έπρεπε να αποτελεί συναρπαστικό κεφάλαιο στη μακρά ιστορία των σχέσεων Ελλήνων και Ινδών. Οι ηγέτες των δύο χωρών έχουν πραγματοποιήσει θεαματικές επισκέψεις μεταξύ τους και, με την ευνοϊκή τους υποστήριξη, επιστήμονες των δύο πλευρών έχουν συγκεντρωθεί για να συγκρίνουν εμπεριστατωμένες παρατηρήσεις σχετικά με τις πολλές αλληλεπιδράσεις μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών τους, ή μάλλον των ποικίλων πολιτισμών στους οποίους Ελληνες και Ινδοί έχουν εμπλακεί δημιουργικά.
Μια πολύτιμη συμβολή σ' αυτόν τον διάλογο θα μπορούσε να είναι το έργο της Αγγελικής Κοτταρίδη, δημιουργού του νέου Πολυκεντρικού Μουσείου στις Αιγές, και από τις πιο διάσημες αρχαιολόγους και ακαδημαϊκούς στην Ελλάδα. Μία από τις γνωστές φιλοδοξίες της είναι να συμβάλει σε μια πιο βαθιά κατανόηση του ελληνιστικού κόσμου – δηλαδή της περιοχής μεταξύ Βόρειας Αφρικής και Νότιας Ασίας, όπου οι ελληνικές πολιτιστικές εκφράσεις, σε δυναμική αλληλεπίδραση με τους τοπικούς πολιτισμούς και γλώσσες, λειτούργησαν ως καταλύτης. Οπως εύγλωττα διατυπώνει η κ. Κοτταρίδη, η ελληνιστική πόλη δεν ήταν ένας τόπος όπου ένας πολιτισμός ή ένα οικονομικό σύστημα επιβαλλόταν άνωθεν. Αντίθετα, ήταν ένα σταυροδρόμι όπου οι ιδέες και οι αρχές της αισθητικής μπορούσαν να πάρουν μορφή, να ενωθούν και να επεκταθούν προς πολλές κατευθύνσεις. Η ελληνιστική επιρροή λειτουργούσε ως ένα είδος μαγιάς, όχι ως αυτοκρατορικά επιβαλλόμενος περιορισμός.
Παραδόξως, ένα από τα λίγα μέρη όπου ο Ελληνισμός δεν είχε ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αισθητική επίδραση ήταν η Ρώμη – μια πόλη της οποίας οι γλύπτες και οι καλλιτέχνες περιορίστηκαν σε μεγάλο βαθμό στην αντιγραφή ελληνικών προτύπων, έστω και με διαφορετικό βαθμό ακρίβειας, χωρίς να φέρουν καμία ιδιαίτερη δική τους αισθητική στο σύνολο.
Το μοτίβο αυτό είναι ιδιαίτερα εμφανές σε μια προσεκτική μελέτη της ταφικής τέχνης της Αιγύπτου στην ύστερη αρχαιότητα. Τα ρεαλιστικά πορτρέτα του Φαγιούμ παρουσιάζουν χαρακτηριστικά και τεχνικές που ακολουθούν ένα στυλ το οποίο καθιερώθηκε στην Ελλάδα αιώνες νωρίτερα, αλλά και χαρακτηριστικά που αντανακλούν τις τοπικές αιγυπτιακές συνθήκες. Ηκμασε υπό ρωμαϊκή κυριαρχία, όμως δεν υπάρχει τίποτα ιδιαίτερα ρωμαϊκό στην τεχνοτροπία.
Αυτή η αντίληψη του ελληνιστικού κόσμου, τόσο οικεία στον Καβάφη, αλλά όχι πάντα κατανοητή στο πλαίσιο του ελληνικού έθνους-κράτους, θα μπορούσε να φανεί χρήσιμη σε έναν γόνιμο ελληνοϊνδικό διάλογο – εξερευνώντας τον μυστηριώδη αλλά γοητευτικό κόσμο των ελληνιστικών πόλεων και βασιλείων που ήκμασαν στο βόρειο άκρο της ινδικής υποηπείρου.
Δυστυχώς, όμως, στον ελληνοϊνδικό ορίζοντα εμφανίζονται σύννεφα, για λόγους που ίσως μπέρδευαν τους Ελληνες αλλά πρέπει να γίνουν αντιληπτοί. Ο όρος «ελληνοβουδιστικό» έχει αποκτήσει αρνητική χροιά για πολλούς Ινδούς, καθώς κάποιοι από τους πρώτους που αναγνώρισαν και ύμνησαν τη συνάντηση ελληνικών μορφών και βουδιστικών ιδεών ήταν απεσταλμένοι της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Σε κάποιους ακαδημαϊκούς κύκλους αποφεύγεται κάθε αναγνώριση της ελληνικής επιρροής με μια νεοαποκτηθείσα συμβατική σοφία, η οποία αποδίδει όλα τα ευρωπαϊκά χαρακτηριστικά της πρώιμης βουδιστικής τέχνης σε εμπορικές σχέσεις με τη Ρώμη. Βρίσκεται σε εξέλιξη μια εξωπραγματική αναζήτηση εναλλακτικών ερμηνειών, που να μη συνδέονται με την Ελλάδα, για τα χυτά ενδύματα και τις ευγενείς φυσιογνωμίες με τις οποίες απεικονίζονται ο Βούδας και άλλες ιερές μορφές.
Ενώ η εξέταση των κινήτρων των αποικιοκρατών ιστορικών τέχνης φαίνεται απολύτως βάσιμη, ωστόσο η ακύρωση της επιρροής της Ελλάδας –οι σύγχρονοι εκπρόσωποι της οποίας έχουν τις δικές τους τριβές ως προς τη βρετανική αρχαιοφιλία, αρχής γενομένης από τα Γλυπτά του Παρθενώνα– δεν είναι ασφαλώς η σωστή προσέγγιση.
Αυτό που προφανώς μειώνει τις πτυχές της ελληνικής σύνδεσης στα μάτια των Ινδών είναι μια διπλή συσχέτιση με την αποικιοκρατία: πρώτα οι εκστρατείες του Μεγάλου Αλεξάνδρου και, στη συνέχεια, ο ενθουσιασμός των Βρετανών αποικιοκρατών που σπούδασαν κλασικούς στα ιδιωτικά τους σχολεία. Σε αυτό το σημείο θα μπορούσαν να φανούν χρήσιμες οι γνώσεις της κ. Κοτταρίδη, που εμφανίζουν τον Ελληνισμό ως απελευθερωτικό καταλύτη και όχι ως κατακτητική δύναμη.
Βέβαια, θα πρέπει πάντα να αναγνωρίζεται ότι η πολιτισμική μεταφορά είναι μια μυστηριώδης διαδικασία και η εξέλιξη της τέχνης συχνά πηγάζει από πολλαπλές αιτίες. Είναι πολύ πιθανόν, το τεράστιο υπόβαθρο ελληνιστικής επιρροής που προηγήθηκε της άνθησης της βουδιστικής γλυπτικής, να ενισχύθηκε, φέρ' ειπείν, από το εμπόριο με την ελληνιστική Αίγυπτο.
Ωστόσο, στην πιο ένθερμη εκδοχή του, το νέο ανθελληνικό δόγμα αγνοεί τα αισθητικά στοιχεία και επινοεί φανταστικά χρονολογικά διλήμματα για να «αποδείξει» ότι η όποια δυτική επιρροή στη βουδιστική τέχνη ήταν ρωμαϊκή και όχι ελληνική.
Κατά ειρωνικό τρόπο αυτή η διαστρεβλωμένη άποψη έχει διεισδύσει στη βρετανική ακαδημαϊκή κοινότητα.
Πάρτε για παράδειγμα το νέο βιβλίο του ακαδημαϊκού της Οξφόρδης Πίτερ Στιούαρτ, «Gandharan Art and the Classical World, An Introduction» (Η τέχνη της Γκαντάρα και ο κλασικός κόσμος: εισαγωγή). Ενώ το περιεχόμενο του βιβλίου είναι εμπεριστατωμένο και κρατάει ισορροπίες, ο συγγραφέας αισθάνεται υποχρεωμένος –ίσως από σεβασμό προς τους Ινδούς συναδέλφους του– να δηλώσει ότι ο όρος «ελληνοβουδιστικό», ως περιγραφή αντικειμένων ή καλλιτεχνικών τεχνικών, είναι «βαθιά παραπλανητικός».
Βαθιά παραπλανητικός; Σίγουρα όχι. Πάντως, σε ορισμένα πλαίσια έχει προφανώς γίνει προσβλητικός. Προφανώς πρέπει να επινοηθεί κάποια νέα ορολογία.
Αυτό είναι ένα από τα πολλά θέματα για τα οποία Ελληνες και Ινδοί πρέπει να ξεκινήσουν περαιτέρω συνομιλίες. Ισως όμως θα έπρεπε να ζητηθεί και από όλους τους Βρετανούς, ανεξάρτητα από την αποικιακή ή αντιαποικιακή τους στάση, να μην είναι παρόντες.
Οι Βρετανοί σκίασαν την εικόνα της Ελλάδας στην Ινδία, καθώς κάποιοι από τους πρώτους που ύμνησαν τη συνάντηση ελληνικών μορφών και βουδιστικών ιδεών ήταν απεσταλμένοι της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.