Δύο γυναίκες δυνατές στον χρόνο
Εκθεση με έργα της Ρένας Παπασπύρου και της Ασπας Στασινοπούλου, σημαντικών εκπροσώπων του ελληνικού μοντερνισμού
Τι βάρος έχει η δημοκρατία; Η απάντηση (33,5 kg μεικτό και 24 kg καθαρό) αναγράφεται σε ένα ξύλινο κιβώτιο από αυτά που είχε χρησιμοποιήσει η Aσπα Στασινοπούλου για το έργο «Μεγεθυσμένη πραγματικότητα» (1978). Δεν νομίζω πως η επιλογή του κουτιού είχε γίνει τυχαία από πλευράς της. Η αρχική χρήση του κιβωτίου ήταν να μεταφέρει ραπτομηχανές. Είναι εμφανείς οι «ραφές» της δημοκρατίας; Τι φαίνεται και τι κόβεται; Κυκλοφορώ ανάμεσα στα ξύλινα κουτιά με φωτογραφικές εκτυπώσεις από συμπλοκές πολιτών με την αστυνομία, επεισόδια στα γήπεδα, παρελάσεις των αστυνομικών δυνάμεων στους δρόμους της Αθήνας. Σταματώ στο τελευταίο, που απεικονίζει δύο ζευγάρια παιδικά μάτια να κοιτάζουν προς ένα αβέβαιο μέλλον. Δεν γνώριζα τη δουλειά της Στασινοπούλου ή την ακτιβιστική δράση της και έχω εντυπωσιαστεί. Η Aσπα Στασινοπούλου (1935-2017) ήταν από τις πρώτες εικαστικούς που στράφηκαν στην περφόρμανς. Το εικαστικό έργο της απηχεί τις φεμινιστικές θέσεις της εποχής της, όπως και την πολιτική πραγματικότητα που βίωνε. Τα κιβώτια και άλλα καταγγελτικά έργα της παρουσιάζονται μαζί με άλλα σε μεικτές τεχνικές για το αρχαίο κάλλος σε διάλογο με τα «χειρωνακτικά» έργα της Ρένας Παπασπύρου στην έκθεση «Δυνατές στον χρόνο», στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης, σε επιμέλεια της καλλιτεχνικής του διευθύντριας, Μαρίας Μαραγκού.
«Πώς αποφασίσατε να ενώσετε τις δύο σημαντικές καλλιτέχνιδες του ελληνικού μοντερνισμού σε μια κοινή αφήγηση», ρωτώ την επιμελήτρια και «ψυχή» του μουσείου. «Οι λόγοι ήταν πολλοί. Οι δυο τους ήταν από τις πρώτες που ανταποκρίθηκαν με δωρεές έργων όταν τις ενημέρωσα, πριν από 30 και πλέον χρόνια, για την παράτολμη –τότε και τώρα– ιδέα μου να στήσω ένα μουσείο σύγχρονης τέχνης στο Ρέθυμνο. Επειτα σκέφτηκα ότι θα ήθελα να αξιοποιήσω τη μόνιμη συλλογή – που πλέον αριθμεί 750 έργα– με έναν δημιουργικό τρόπο, φέρνοντας κοντά δύο εικαστικούς που άφησαν ένα ισχυρό στίγμα στον μεταπολεμικό μοντερνισμό. Αυτή τη λύση, άλλωστε, μου την υπέδειξε το κοινό τους έργο, η “Ελένη” (2013)». Εξηγεί ότι το να καθίσουν δύο καλλιτέχνες και να συνεργαστούν για να δημιουργήσουν κάτι που θα φέρει την υπογραφή και των δύο είναι πολύ σπουδαίο. «Η συνεργασία μετράει πιο πολύ κι από το αποτέλεσμα, η πρόθεση, δηλαδή, του να συναντηθούν καλλιτεχνικά».
«Με αφορμή την Ελένη»
Τον χειμώνα του 2013, η Ασπα Στασινοπούλου βλέπει σε όνειρο πως φοράει ένα έργο της Ρένας Παπασπύρου σαν ρούχο και περιφέρεται στην Αθήνα. Το λέει στην Παπασπύρου κι εκείνη ανταποκρίνεται. «Είχα πάρει ένα μικρό κέντημα του 1882 από το Μοναστηράκι. Το είχε κεντήσει ένα μικρό κορίτσι 8-9 χρόνων, η Ελένη Κασάσογλου από τα παράλια της Μικράς Ασίας. Το κρατούσα χρόνια στο συρτάρι. Με συγκινούσε που ένα μικρό κορίτσι είχε κεντήσει όλη του τη μελλοντική γνώση για το πώς θα κρατήσει ένα σπίτι σε ένα μικρό κομμάτι ύφασμα. Μάζευα κεντήματα, τη μόνη επιτρεπόμενη μορφή δημιουργικής έκφρασης για τις γυναίκες για πολλά χρόνια, όπως και κεραμικά. Ηξερα πως ήθελα να κάνω κάτι με αυτό, αλλά ίσως να μην το αποφάσιζα αν δεν ερχόταν η πρόταση της Ασπας», θυμάται η κυρία Παπασπύρου. Πήγε και αγόρασε ένα body χορού και ένα κολάν και τα φόρεσε σε μια κούκλα ραπτικής που της πήγαν οι φοιτητές της από την ΑΣΚΤ. Πέρασε τα ρούχα με κόλλα και άρχισε να επικολλά επάνω στην επιφάνειά τους στοιχεία από το κέντημα, άλλοτε μεγεθυσμένα και άλλοτε πολλαπλασιασμένα. «Εδώ, πρέπει να μιλήσουμε για τη μεγαλοψυχία της Ρένας να εργαστεί τόσο εντατικά γι' αυτό το έργο έναν ολόκληρο χειμώνα», επισημαίνει η κυρία Μαραγκού. «Εγώ διαχειρίστηκα τις οπτικές πληροφορίες του κεντήματος όπως ήθελα, και η Ασπα όμως, όταν ήρθε ή ώρα της, το υποστήριξε με τον καλύτερο τρόπο», διακόπτει η κυρία Παπασπύρου.
Περίπατος - περφόρμανς
Η Στασινοπούλου φόρεσε το ένδυμα πρώτη φορά στις 18 Μαΐου του 2013 στο πλαίσιο της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων και περπάτησε στο προαύλιο του Ωδείου Αθηνών, πέρασε τη διάβαση στη Βασιλίσσης Σοφίας και έκανε έναν περίπατο στην Αθήνα. Στη συνέχεια επανέλαβε την ίδια περφόρμανς στη Θεσσαλονίκη. Το έργο παρουσιάστηκε και στο Ρέθυμνο μαζί με τα φιλμ καταγραφής της δράσης, ωστόσο η επιβαρυμένη υγεία της δεν της επέτρεψε να «φορέσει» το έργο για τρίτη φορά και να περπατήσει. Το ένδυμα ήρθε μόνο του στο Ρέθυμνο και βρήκε μόνιμη στέγη στη συλλογή του ρεθυμνιώτικου μουσείου, όπου παρουσιάζεται τώρα στο πλαίσιο της περιοδικής έκθεσης. «Αν δεν ήταν η Μαρία, δεν θα είχε διασωθεί το έργο της Ασπας», εξηγεί η κυρία Παπασπύρου. Πράγματι, πριν από τον θάνατό της, η κυρία Μαραγκού επισκέφθηκε το εργαστήριο της Στασινοπούλου στην Καισαριανή και πήρε έργα για το μουσείο επικοινωνώντας, ωστόσο, και με άλλους οργανισμούς, όπως το Μουσείο Μπενάκη ή το σημερινό ΜΟΜus. «Ηρθε η Συραγώ Τσιάρα και πήρε τρία επίτοιχα για τη Θεσσαλονίκη, άλλο ένα έργο είχε αγοράσει η Αννα Καφέτση για το ΕΜΣΤ, το οποίο παρουσιάζεται τώρα στην έκθεση του “Women, together” και όσα μπορούσα να αποθηκεύσω, συντηρήσω και εκθέσω εδώ στον περιορισμένο μας χώρο, τα πήρα εγώ. Τη θεωρώ σπουδαία. Καλλιτέχνις από την κορυφή έως τα νύχια», εξηγεί η διευθύντρια του Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης.
«Δεν την ενδιέφερε»
Η ίδια είχε επιμεληθεί και την αναδρομική έκθεση που είχε κάνει προ τιμήν της το Μουσείο Μπενάκη, το 2009. «Την κυνηγούσα να βάλει λεζάντες, να θυμηθεί χρονολογίες. Δεν την ενδιέφερε. Αντιμετώπιζε την τέχνη σαν παιχνίδι, ελεύθερα, απέφευγε τις νόρμες, σιχαινόταν τα τελάρα, πολεμούσε το σύστημα των γκαλερί. Εκανε τέχνη, γιατί κάτι είχε να πει». Δεν τη σήκωνε η εποχή; «Σε καμία περίπτωση. Ούτε και την Παπασπύρου. Αυτές οι δύο μοιάζουν», υποστηρίζει η κυρία Μαραγκού. Τα έργα τους, πράγματι, επικοινωνούν, μιλούν για την εμπειρία του αστικού βιώματος, περισσότερο από όσο φανερώνουν τα τυπολογικά τους στοιχεία. «Δεν περιμένεις με έναν καλλιτέχνη της ηλικίας σου και της δικής σου σκέψης να συναντηθείς φορμαλιστικά. Απλά συμφωνείς στη βάση του πράγματος. Ημασταν στο ίδιο μήκος κύματος γι' αυτό και μπορέσαμε να δουλέψουμε μαζί», τονίζει η κυρία Παπασπύρου.
Ξαναγυρίζω στο ένδυμα, μοιάζει με πανοπλία, σχολιάζω. «Από τις κόλλες, είχε βαρύνει», μου δίνει την πρακτική απάντηση η καλλιτέχνις. Εγώ νομίζω πώς είναι ασήκωτο γιατί τις μνήμες, τα βιώματα, την καταγωγή μας, τις γνώσεις, τις κατακτήσεις και τις ματαιώσεις τις φέρουμε μέσα μας, τις φοράμε σαν ρούχο, επιμένω. «Η Ασπα θα τη γούσταρε πολύ αυτήν την ανάγνωση», αναφωνεί με ενθουσιασμό η κυρία Παπασπύρου. «Τα έργα πρέπει να είναι ανοιχτά, όπως τα δικά μου που είναι ανοιχτά σε μέγεθος, έτσι πρέπει να επιδέχονται και πολλές ερμηνείες, πλέον της πρότασης που κάνει ο καλλιτέχνης».
Η πρώτη συνάντηση
Τη ρωτώ για τη φιλία της με τη Στασινοπούλου, που επισφραγίστηκε με αυτό το κοινό έργο.
Γνωρίστηκαν το 1955 στο εργαστήριο του Πάνου Σαραφιανού, όπου προετοιμάζονταν για τις εισαγωγικές εξετάσεις στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας. Η Ασπα απέτυχε και λίγα χρόνια αργότερα έφυγε για το Παρίσι. Η Παπασπύρου την ακολούθησε το 1963 έχοντας πάρει υποτροφία για να συνεχίσει τις σπουδές της στη γαλλική πρωτεύουσα. Και εκεί ακόμη συναντιούνται ελάχιστες φορές. Μετά η Ασπα πήγε στο Λονδίνο και επέστρεψε στην Ελλάδα με τη Μεταπολίτευση. «Και στην Ελλάδα, δεν την έβλεπα για μεγάλο διάστημα – ήταν μέσα σε όλες αυτές πολιτικές, ακτιβιστικές και φεμινιστικές δράσεις. Εγώ δεν παρακολούθησα ποτέ αυτό το στόρι· δεν με ενδιέφερε να βγω στη διαδήλωση για τίποτε. Θεωρούσα ότι η πολιτική θέση εκφράζεται με πολλούς τρόπους, εγώ το έκανα μέσω της δουλειάς μου. Μπορείς να συμμετέχεις στην ανανέωση του εικαστικού λεξιλογίου και να προτείνεις κάτι διαφορετικό. Να το εξελίξεις, ώστε να γίνει αποδεκτό από τους άλλους. Είναι κι αυτός ένας τρόπος να αντιδράσεις σε αυτό που παρέλαβες». Σας άσκησαν ποτέ κριτική ότι δεν συμβαδίσατε με ρεύματα και ιδεολογίες; «Μετά τη Μεταπολίτευση, όλοι έκαναν έργα για την πολιτική κατάσταση. Είχε γίνει κάτι σαν τη μόδα του αμπστρέ. Το να αναγνωρίσεις τον αστικό χώρο σαν το αποκλειστικό τοπίο του σύγχρονου ανθρώπου και να δουλέψεις με αυτό δεν είναι πολιτικό σχόλιο;».
Η έκθεση φιλοξενείται στο Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Κρήτης, σε επιμέλεια της καλλιτεχνικής του διευθύντριας Μαρίας Μαραγκού.
«Ημασταν στο ίδιο μήκος κύματος, γι' αυτό μπορέσαμε να δουλέψουμε μαζί», λέει η Ρένα Παπασπύρου για την παλιά φίλη της.