Mε την ελπίδα των κοινωνικών επιστημών
Στην εναρκτήρια ομιλία του στην Εκδήλωση Απονομής Βραβείων Νόμπελ του 2016, ο πρόεδρος του Ιδρύματος Νόμπελ ΚαρλΧένρικ Χέλντιν προσπάθησε να βρει κοινά σημεία ανάμεσα στη σημερινή εποχή και στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν έζησε και εργάστηκε ο Άλφρεντ Νόμπελ. Η εποχή του Άλφρεντ Νόμπελ ήταν μία από αυτές που γνώρισαν την ταχύτερη βιομηχανοποίηση και οικονομική ανάπτυξη. Άνθησαν προοδευτικές πολιτικές ιδέες για μία ειρηνική διεθνή συνεργασία, όμως σε άνοδο ήταν και ο εθνικισμός, η ξενοφοβία, οι γεωπολιτικές εντάσεις και η τρομοκρατία. Αναρχικοί δολοφόνησαν έναν Ρώσο τσάρο, έναν Αυστριακό αυτοκράτορα, προέδρους σε Αμερική και Γαλλία και το ξέσπασμα του Α' Παγκόσμιου Πολέμου επέφερε ένα σχεδόν μοιραίο χτύπημα στον ευρωπαϊκό πολιτισμό.
Οι ομοιότητες με τον σημερινό κόσμο είναι φανερές. Επιστήμονες συνεχίζουν να μας εκπλήσσουν με εντυπωσιακές ανακαλύψεις και δισεκατομμύρια άτομα ανά τον κόσμο έχουν εξέλθει από τη φτώχεια. Όμως, μαύρα σύννεφα σχηματίζονται στον ορίζοντα. Τρομοκράτες έχουν χτυπήσει την Ευρώπη με εκδικητικότητα και εκατομμύρια πρόσφυγες ως αποτέλεσμα πολέμων και πείνας επιβαρύνουν τους ευρωπαϊκούς θεσμούς και καταστρέφουν την κοινωνική συνοχή. Λαϊκιστικά κινήματα έχουν κάνει την εμφάνισή τους, ζητώντας πιο κλειστά σύνορα και νέα τείχη και η απόρριψη, εκ μέρους τους, της εξειδίκευσης οδήγησε τον κ. Χέλντιν σε μία «ζοφερή αλήθεια»: «Δεν μπορούμε πλέον να θεωρούμε δεδομένο ότι οι άνθρωποι πιστεύουν στην επιστήμη, στα δεδομένα και στη γνώση».
Φυσικά, οι προσδοκίες μας θα είναι πάντα σε συνάρτηση με την πραγματικότητα. Πριν από μία δεκαετία, μετά δυσκολίας θα μπορούσε κάποιος να προβλέψει ότι το ευρωπαϊκό σχέδιο θα δοκιμαζόταν από μαζική ροή προσφύγων και αιτούντων άσυλο. Προτού ο Ντόναλντ Τραμπ εκλεγεί πρόεδρος των ΗΠΑ, ήταν δύσκολο να φανταστούμε ότι μία αναληθής θεωρία συνωμοσίας που αψηφά όλους τους κανόνες της πολιτικής ευπρέπειας θα μπορούσε να κερδίσει αρκετή στήριξη. Και πριν από το δημοψήφισμα του Brexit, ελάχιστοι περίμεναν ότι η πλειοψηφία των Βρετανών ψηφοφόρων θα κατάπινε το ψέμα ότι θα μπορούσαν να κρατήσουν τα οφέλη της ένταξης στην Ε.Ε. χωρίς καμία υποχρέωση.
Η φαντασία μας περιορίζεται από την εμπειρία του παρελθόντος και αυτό μειώνει την ικανότητα πρόβλεψης. Όμως, ενώ η ικανότητά μας να προβλέπουμε το μέλλον είναι περιορισμένη, η έρευνα στον χώρο των κοινωνικών επιστημών για τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε σήμερα ίσως να μπορεί να ελαττώσει αυτούς τους περιορισμούς. Οι κοινωνικές επιστήμες θεωρούνται συ-
!Οι κοινωνικές επιστήμες θεωρούνται συνήθως απαισιόδοξες. Στην πραγματικότητα, βασίζονται στην ελπίδα, σε μία βαθιά πεποίθηση ότι η κοινωνική βελτίωση είναι εφικτή. νήθως απαισιόδοξες. Στην πραγματικότητα, βασίζονται στην ελπίδα: σε μία βαθιά πεποίθηση ότι η κοινωνική βελτίωση είναι εφικτή.
Οι πνευματικές ρίζες των σημερινών κοινωνικών επιστημών -νεοεισερχόμενες συγκριτικά με τις ανθρωπιστικές και φυσικές επιστήμες- εντοπίζονται στο περιβάλλον του Άλφρεντ Νόμπελ. Η πολιτική, οικονομική και κοινωνική αναστάτωση που δημιουργήθηκε ως αποτέλεσμα της ραγδαίας βιομηχανοποίησης και αστικοποίησης έκανε πολλούς να διερωτηθούν εάν η τάξη ήταν ακόμη εφικτή. Οι κοινωνικές επιστήμες αναπτύχθηκαν στη σκιά του κράτους-έθνους, το οποίο έπρεπε να αναπτύξει μία λειτουργική διακυβέρνηση, σύγχρονους θεσμούς και πολιτικές που να στηρίζουν τους κανόνες.
Το μεγαλύτερο μέρος του έργου που ακολούθησε καθοδηγήθηκε από την πεποίθηση ότι η τεχνολογική
!Η εποχή του Άλφρεντ Νόμπελ ήταν μία από αυτές που γνώρισαν την ταχύτερη βιομηχανοποίηση και οικονομική ανάπτυξη. Άνθησαν προοδευτικές πολιτικές ιδέες για μία ειρηνική διεθνή συνεργασία, όμως σε άνοδο ήταν και ο εθνικισμός, η ξενοφοβία, οι γεωπολιτικές εντάσεις και η τρομοκρατία. πρόοδος δεν είναι κάτι ξεχωριστό από την κοινωνική πρόοδο. Σήμερα, το Διεθνές Πάνελ για την Κοινωνική Πρόοδο -μία κορυφαία διεθνής προσπάθεια βασιζόμενη στο έργο περίπου 3.000 κοινωνικών επιστημόνων- μοιράζεται αυτή την πεποίθηση και αναγνωρίζει τη σπουδαιότητα της καλής διακυβέρνησης σε όλα τα πεδία πολιτικής. Η καλή διακυβέρνηση αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο που κρατά ενωμένες τις κοινωνίες σε μία εποχή ανομοιογενούς παγκοσμιοποίησης, επιταχυνόμενων τεχνολογικών καινοτομιών, αυξανόμενων ανισοτήτων και κοινωνικής αδικίας.
Συνεπώς, θα μπορούσαμε να έχουμε προβλέψει τα πολιτικά γεγονότα του περασμένου έτους; Όπως συμβαίνει, η έρευνα στον χώρο της κοινωνικής επιστήμης δείχνει ότι η συσσωρευόμενη λαϊκή δυσαρέσκεια, που οι διαμορφωτές πολιτικής αγνόησαν ή απλώς δεν κα- τανόησαν, έκανε αρκετό καιρό για να δημιουργηθεί.
Οι πολιτικοί, τα μίντια και ο λαός ίσως να αγνόησαν την τάξη των υπαλλήλων γραφείου. Όμως, οι κοινωνικοί επιστήμονες δεν τους αγνόησαν. Δεν χρειάζεται να ανατρέξει κάποιος στον Τομά Πικετί για να μάθει ότι οι αυξανόμενες ανισότητες απειλούν τώρα να καταστρέψουν τον κοινωνικό ιστό των ανεπτυγμένων οικονομιών. Τέτοιου είδους ανισότητες αναλύονται από τη δεκαετία του 1980. Και οι συνθήκες εργασίας και διαβίωσης για τους πιο ευάλωτους πληθυσμούς της Ευρώπης και των ΗΠΑ μελετώνται εδώ και χρόνια από κοινωνικούς επιστήμονες.
Εν τω μεταξύ, πολλά απ' όσα γνωρίζουμε για την τρομοκρατία -οι συνθήκες που τη δημιουργούν, ποιος είναι επιρρεπής στον ριζοσπαστισμό, πώς λειτουργούν τα δίκτυα των τρομοκρατών- προέρχονται από τους κοινωνικούς επιστήμονες που με υπομονή συνέλεξαν στοιχεία, πήραν συνεντεύξεις συχνά υπό αντίξοες συνθήκες και ανέλυσαν τα τρομοκρατικά δίκτυα για πολλά έτη. Και επίσης έχουν εκπονηθεί αναρίθμητες μελέτες που φωτίζουν τον εθνικισμό και τον λαϊκισμό.
Τα προβλήματα αυτά παραμένουν, παρά την επίγνωσή μας, εξαιτίας της περίπλοκης σχέσης ανάμεσα στην επιστημονική γνώση και στην ανθρώπινη δράση. Οι προκαταλήψεις στη γνώση περιορίζουν την ικανότητά μας να προβλέψουμε μελλοντικές εξελίξεις, οδηγώντας σε ανεπιθύμητες συνέπειες, κάθε φορά που μετατρέπουμε ιδέες σε πράξη. Δεν είμαστε καλοί στο να κατανοούμε τον περίπλοκο χαρακτήρα των μεγάλων, διασυνδεδεμένων συστημάτων, από τον οποίο μπορούν να προέλθουν μεγάλα και απρόσμενα γεγονότα.
Από μόνη της η γνώση δεν μπορεί να αντικαταστήσει την πράξη. Γραφήματα, νούμερα, μοντέλα προσομοίωσης, ακόμη και φαινομενικά αδιαφιλονίκητα στοιχεία δεν κάνουν καμία διαφορά έως ότου ληφθούν υπ’ όψιν η δράση και το γενικό πλαίσιο. Και αυτό εγείρει επιπλέον ερωτήματα: Πώς εφαρμόζουμε τη γνώση που έχουμε και τι επακολουθεί όταν την εφαρμόσουμε;
Εάν θέλουμε να αποφύγουμε τη «ζοφερή αλήθεια» του κ. Χέλντιν, θα πρέπει να χτίσουμε γέφυρες ανάμεσα στη γνώση και στα πιθανά μαθήματα δράσης. Σε μία εποχή που δεν είναι λιγότερο ταραχώδης από την εποχή του Άλφρεντ Νόμπελ, η κοινωνική επιστήμη μάς θωρακίζει με την ελπίδα ότι η κατάστασή μας θα μπορούσε να είναι διαφορετική, επειδή δημιουργεί τη γνώση που κάνει τη διαφορά. [SID:10810738] Copyright: Project Syndicate, 2017 www.project-syndicate.org